5-мавзу: Фан методологиясида тафаккур услуби муаммолари

Иккинчидан, диалектик усул таҳлил, тадқиқот, текширишнинг холисоналиги нарса ва ҳодисаларни харакатда, ўзгаришда ҳамда ривожланишда олиб қарайди. Шунга мувофиқ, диалектика дунёнинг нарса ва ходисаларини вақат ўзаро алоқада ва бир – бирини тақозо қилишда олиб қарамасдан, балки харакатда, ўзгаришда ва ривожланишда тушунишни талаб қилишининг ўзи бошқа тафаккур услубларидан фарқ қилишни кўсатади.

Илғор илмий билишда диалектик – методология ўз ўрни ва аҳамиятга эга. У нормалар, “рецеплар” ва усулларнинг қатъий, бир маъноли йиғиндиси шаклида эмас, балки инсон фаолиятининг умумий тамойиллари, қоидалари, шунингдек инсон яхлит тафаккурининг диалектик ва мослашувчан тизими сифатида реал фаолият кўрсатади. 

Диалектик методнинг муҳим тамойиллари қуйидагилар: 

1. Объективлик - воқеликни унинг реал қонуниятлари ва умумий шаклларида эътироф этишга асосланган фалсафий, диалектик тамойил. Мазкур тамойилнинг асосий мазмунини қуйидаги талаблар шаклида ифода этиш мумкин: 

а) унинг бутун хажми ва ривожланишида хиссий – предмет фаолияти (амалиёт) дан келиб чиқиш; 

б) билиш субъекти ва харакатнинг фаол ролини англаб етиш ҳамда руёбга чиқариш; 

в) фактларнинг йиғиндисидан келиб чиқиш ва нарсалар мантиғини тушунчалар мантиғида ифодалай олиш; 

г) предметнинг барча шаклий ўзгаришлари негизи сифатида унинг ички бирлиги (субстанцияси) ни аниқлаш; 

д) мазкур предметга мувофиқ бўлган методлар тизимини тўғри танлаш ва уни онгли равишда, изчил амалга ошириш; 

е) предметни тегишли ижтимоий – маданий нуқтаи назардан, маълум дунёқарашлар доирасида кўриб чиқиш; 

ж) барча жараёнлар ва ходисаларга конструктив – танқидий ёндашиш хамда мазкур предметнинг мантиғига қараб иш тутиш.

2. Ҳар томонламалик - воқеликнинг барча ходисалари ўртасидаги умумий алоқани ифода этувчи билиш ва бошқа фаолият шаклларининг фалсафий, диалектик тамойили. У қуйидаги асосий талабларни ўз ичига олади. 

а) тадқиқот предметини ажратиш ва унинг чегараларини белгилаш;

б) уни яхлит, “кўп жиҳатли” кўриб чиқиш; 

в) предметнинг ҳар бир томонини соф шаклда ўрганиш; 

г) кенг ва чуқур жараён – билишни унинг интенсив ҳамда экстенсив томонлари бирлигида амалга ошириш; 

д) предметнинг моҳиятини, бош жиҳатини, унинг субстанционал хоссасини ажратиш. 

3. Муайянлик (конкретлик) – нарсани ёки ўзаро боғланган нарсалар тизимини ўзининг барча томон ва алоқалар мажмуида ифода этувчи фалсафий категория.

У қуйидаги асосий талабларни ўз ичига олади.

а) айни ҳодисани унинг субстанционал белгисидан “ажратиш” ва уни диалектик тарзда қисмларга ажратилган бутун ҳодиса сифатида акс эттириш; 

б) умумийнинг хусусийдан, моҳиятнинг ходисаларда, қонуннинг қонун модификацияларида акс этишини кузатиш; 

в) жой, вақтнинг турли – туман шартларини ҳамда мазкур предметнинг борлиғини ўзгартирувчи бошқа холатларни хисобга олиш; 

г) умумий ва хусусийнинг махсус механизмини аниқлаш; 

д) мазкур предметни у қайси тизимнинг унсури бўлса, ўша тизим таркибида кўриб чиқиш.

4. Тарихийлик – ўтмиш, ҳозирги замон ва келажак сингари холатлар (вақт босқичлари) нинг яхлит узлуксиз бирлиги шаклида вақт ўқи бўйлаб йўналган воқеликнинг ўз –ўзини ривожлантиришини методологик тарзда ифода этувчи фалсафий тамойил. 

У қуйидаги асосий талабларни ўз ичига олади.

а) тадқиқот предметининг ҳозирги холатини ўрганиш; 

б) ўтмишни тиклаш – генезисни, унинг вужудга келишини ҳамда тарихий харакатининг асосий босқичларини кўриб чиқиш; 

в) келажакни башорат қилиш, предметнинг бундан буён ривожланиши тенденцияларини прогноз қилиш.