5-Mavzu: ertaklar va uning turlari

CHorlamalar bolalarni bir joyga yig‘ib o‘yinni boshlashga chorlovchi, chaqiriq qo‘shiqlari bo‘lib, ularning orasida «jarchilar» qo‘shig‘i ayniqsa keng tarqalgan. Agar qo‘shiq so‘zlariga qaralsa, «Bor - xo», «Kel - xo» chaqirig‘idan keyin, «Hamalim - ha», «Amalim - ha» so‘zlari keltiriladi va yig‘ilishga sabab bo‘lgan o‘yinga otda bo‘lsada tezda etib kelishga chorlanmoqda:
Bor - xo,

Kel - xo.

Hamalim, ha,

Amalim, ha,

Sayil berda,

Tezda etib kel!

Otda etib kel!

O‘ynagani kel!

Tortishgani kel!

Bellashgani kel!

Kelmasang, ham kel!
Diqqatimizni tortgan «hamalim», «amalim» so‘zlari shunchaki qofiyali iboralar emas, ularning o‘zagi “hamal” va “amal” bo‘lib, ular mavsumga tegishli so‘zlardir. O‘tmish yil taqvimida arabcha atalgan hamal yilning birinchi oyi bo‘lib, u 21 mart -21 ap­rel oralig‘iga to‘g‘ri keladi. Hamal oyida tabiat jonlanib, ekinlar amalga kiradi, barra yaproqlarga burkanishadi. Tabiat bilimdonlari - dehkonlar bu hodisani yaxshi tushunishgan, shu sababli xalqimiz orasida «Hamal kirdi - amal kirdi» maqoli paydo bo‘lgan. «Jarchilar qo‘shig‘i» o‘tmishda ko‘klamda bayram yoki sayl sababli yoshi ulug‘lar tomonidan aytilgan. Bunda Navro‘z bayramidagi kurash yoki ko‘pkari (otda etib kel!) musobaqasi nazarda tutilgan. Keyinchalik bu qo‘shiq bolalar folkloridan joy olib mavsumiy ahamiyatini yo‘qotgan va o‘yinga chaqiruvchi oddiy chorlama - qo‘shiqka aylangan.

Sanamalar aytilganda so‘z yoki bug‘in - sanoqlar yordamida o‘yin shartini bajaruvchi bola aniqlanadi. Jumladan, «yashinmachoq» o‘yinida sanama oxirida qolgan bola ko‘zini yumib belgilangan sonni sanaguncha yashiringan bolalarni topish shartini bajarishi kerak, «quvlashmachoq» o‘yinida esa qochgan bolalarni quvib ushlashi lozim. Sanamalar mavzu va hajm nuqtai nazaridan rang - barang bo‘ladi:
Laylak keldi,

Tuxum quydi.

Nechta?

Beshta.

Bir, ikki, uch, to‘rt, bssh.

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar.