5-Mavzu: ertaklar va uning turlari

Marsiyalar. Ma’lumki, inson hayoti faqat bayramlardan, xursandchilik, sayillar, to‘y-tomoshalardan iborat emas. Hayotda ko‘ngilsiz voqealar ham ro‘y berib turadi. Ularning eng musibatlisi o‘limdir. O‘zbek xalqi o‘lim marosimida ham qo‘shiq aytgan. Qadimda maxsus giryandi (giyrandi)lar yig‘lash marosimlarini qo‘shiq aytib o‘tkazganlar. Bunday qo‘shiqlarni marsiyalar deb atashgan. Marsiyalarning asosiy vazifasi hayotdan ko‘z yumgan shaxsning fazilatlarini esga olish, ro‘y bergan musibatga munosabat bildirishdir. Shuning uchun ota, ona, aka, uka, opa, singil, bola kabi qarindosh-urug‘lik belgilari marsiyalarda alohida tilga olinadi. Marsiya matnlarida o‘kinch, hasrat ifodasi alohida o‘rin tutadi. Aytib yig‘layotgan shaxs marhumga «suyangan tog‘«, «ishongan bog‘«, «osmondagi yulduz», «hayotdagi yorug‘ yulduz» istioralarini qo‘llaydi. Farzandning ota-onasiga xizmat qila olmagani, aka va ukaning qadriga yetmagani, ayniqsa, farzandining orzu-havasini, uylanganini yoki kelin bo‘lganini ko‘ra olmagani o‘ta ta’sirli so‘zlar bilan bildiriladi:

Aytmay desam bo‘lmaydi,

Dog‘ingiz oti qo‘ymaydi,

Ishongan bog‘im, voy otam,

Suyangan tog‘im, voy otam.

Yoki:
Hovlimdagi giyoh bo‘ling, voy onam,

Har kun sizni iskayin, voy onam,

Yana qaytib bino bo‘ling, voy onam,

Doim sizni eslayin, voy onam.

Marsiya matnlarini o‘rganish ularning she’riy texnika jihatdan u qadar mukammal emasligini ko‘rsatmoqda. Bo‘g‘inlar sonining mos emasligi, turoq tizimiga yetarli e’tibor berilmasligi, qofiya qoidasiga rioya qilmaslik odatiy holat ekanini aytish mumkin. Bizningcha, bu turdagi qo‘shiqlarda ko‘proq aytilayotgan to‘rtlikning ma’nosi, kuydagi mung yetakchi ahamiyat kasb etadi.

Afrosiyob (Alp Erto‘nga – Artunga) ning o‘limi munosabati bilan to‘qilgan aza qo‘shig‘i:

Ulishib eran bo‘rlayu,

Yirtin yaqo urlayu,

Siqrib uni yurlayu,

Sig‘tab ko‘zi o‘rtilur.

Mazmuni: Mardlar yig‘lab, bo‘ridek uvlashdilar. Yoqalarini yirtib baqirishdilar. Faryod chekdilar.Qattiq yig‘idan ko‘zlari xiralashib, (go‘yo) parda bosdi. Mazkur qo‘shiqda so‘g‘d elining botir farzandi Alp Erto‘nga (Afrosiyob) o‘limidan keyingi marosim payti ifodasini topgan. Bu jasur va mard insonning eramizdan avval bosqinchilik urushlarini qilgan Iskandar Makedonskiy (eradan avvalgi 356-323)ga qarshi yurtini himoya qilganini nazarda tutsak, marsiyaning tarixi ikki ming yildan ziyod ekani, ayni chog‘da marosim qo‘shiqlari ham boshqa mazmundagi qo‘shiqlar singari uzoq o‘tmishga egaligi ma’lum bo‘ladi.

Lirik qo‘shiqlar. Avvalo, ta’kidlash lozimki, xalq qo‘shiqlari mavzuyida misol qilib keltirgan, nazariy ma’lumot berilgan, tahlilga jalb qilingan hamma to‘rtlik shaklidagi she’riy asarlarning hammasi badiiy adabiyotning lirik jinsiga mansubdir. Shu bois «lirik qo‘shiqlar» atamasini shartli tushunish maqsadga muvofiqdir. Aslida folklorshunoslikda lirik qo‘shiq deganda, ishq-muhabbat izhor etilgan to‘rtliklarni nazarda tutish qabul qilingan. Agar mehnat, marosim asarlarida yetakchi maqsad ish qurollari, mavsumdagi tabiat o‘zgarishlari, marosim tartiblari his-tuyg‘u vositasida aks etsa, lirik qo‘shiqlarning asosiy vazifasi muhabbat tuyg‘ularini ifodalash bilan belgilanadi. Binobarin, lirik qo‘shiqlarda mohiyatan ichki kechinmalar, ishq-muhabbat dardiga yo‘liqishdan mamnunlik kayfiyati ustuvordir. Har bir yigit-qiz balog‘at yoshiga yetganda muhabbat tuyg‘usini boshidan kechiradi. Insonning sevishi yoki sevilishi, ishq kechinmalariga yo‘liqish tashvishlari uni shoirlikka undaydi. Lirik qo‘shiqlar matnini o‘rganish ularni faqat muhabbat tuyg‘usini yurak qon tomirlaridan his qilgan shaxslargina yaratishi mumkin, degan xulosaga olib keladi. Endi ikki tarafdan iborat bo‘lgan ishq kechinmalarida bir tarafgina ishtirok etsa yoki o‘rtada muayyan to‘siqlar paydo bo‘lsa, muhabbat savdosi avj oladi, yechimsiz holatda insonni qiynaydi. Masalan:

Qizil gulni ekasan-da, ketasan.

Parvarish qilmasang, ekib netasan?

Yo‘liga intizor qilgan qora ko‘z,

Oxir mening bu boshimga yetasan. misralarini hayotdan qoniqqan, tashvishi yo‘q odam aytishi mumkin emas. To‘rt misradan iborat bu matnda inson taqdiri, qismati aks etganiga hech kim shubha qilmasa kerak. Ayni paytda ana shu azob unga shukuh, baxt bag‘ishlayotganini ham aytish lozimdir. Chunki haqiqiy insongina bunday tuyg‘ularga egalik qilishi mumkin. Lirik qo‘shiqlar og‘zaki ijodning mustaqil janri sifatida bir qator xususiyatlarga ega:

1. Lirik qo‘shiqlar deb atalmish xalq poetik she’riyatiga mansub asarlarni inson ruhiy olamisiz, ishqiy kechinmalarsiz tasavvur qilish mumkin emas.

2. Agar boshqa mavzudagi qo‘shiqlar ba’zan uch (kelin salomlar), olti, sakkiz misralardan iborat bo‘lsa, ishqiy qo‘shiqlar to‘rt misradan tashkil topadi. Bir nom bilan bandlar birikuvidan iborat qo‘shiqlarda ham to‘rt misralilik an’ana hisoblanadi.

3. Biz nazarda tutayotgan lirik qo‘shiqlar matni tugal fikr anglatish xususiyatiga egadir.

Olov yonsin yog‘ bilan

Bag‘rim kuysin dog‘ bilan

O‘ynamadim – kulmadim.

Ko‘nglim suygan yor bilan.

Bir necha bandlardan iborat «Galdir», «Sumbula», «Omon yor» kabi lirik qo‘shiqlardagi to‘rtliklar nisbiy tugallikka ega bo‘ladi.

10. 
    Lirik qo‘shiqlar kasb, payt, o‘rin tanlamaydi: ularni istalgan paytda, istagan shaxs xohishga ko‘ra baland ovozda yoki hirgoyi qilib ijro etaveradi. Shunday qilib, lirik qo‘shiqlarning ommalashuvi boshqa turdagilarga nisbatan kengroq imkoniyatga ega. Har kimning yori o‘ziga buyursin, o‘sha yorning husni qay darajada bo‘lmasin oshiqqa oy ko‘rinadi, ya’ni har kim o‘z qalbidan o‘rin olishga ulgurgan yorga intiladi. Qizning qoshlari «qaldirg‘och qanoti», yuzi tandirdan uzilgan «shirmoy», lablari «Arslonbob asali» bo‘lib tuyulaveradi. Ayni shu paytda ma’shuqaning nigohi yigitning «beqasam to‘ni», «yangi chiqqan maysadek kiprigi», «marvariddek» yaraqlab turgan tishlariga tushadi va ajoyib qo‘shiq namunasi vujudga keladi:
    

Qoshingni qaro deydilar,

Qora qosh ukam, yor-yor.

Ko‘rsat qoshingni, bir ko‘rayin

Jonim ukamey, yor-yor.

Yoki qizning qalbidan chiqqan muloyim misralarga diqqat qiling:

Beqasam to‘nlar kiyib,

Muncha meni kuydirasiz.

Goh-gohida bir qarab,

Voy beajal o‘ldirasiz.

Ammo «Bu – hayot» deb qo‘yibdilar. Ishq bulog‘idan sug‘orilgan gul hamisha ham ochilaver-masligi mumkin. Ya’ni ikki sevishgan hamisha ham oila qurishga muyassar bo‘lmaganlar. Bu ko‘ngil-sizlik ba’zan yigitning, ba’zan qizning ishqi ikkinchi tarafdan inkor etilishi, ba’zan esa yana boshqa sabablar oqibatida ro‘y bergan bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatni ifodalovchi to‘rtliklar ham anchagina:

Oq ilon, oppoq ilon,

Oydinda yotganing qani,

Men – yomondan ayrilib,

Yaxshini topganing qani.

Gap shundaki, qadimgi afsonalarda oydinda yotgan oq ilonni ko‘rgan odam baxtli bo‘ladi, degan aqida bordir. Ammo bu oq ilonni kim ko‘rgan, hech kimga ma’lum emas. Ko‘rmaganlar esa keng ommani tashkil etadi. O‘z-o‘zidan xalq baxtli odamdan ko‘ra baxtsizlar ko‘proqdir, degan xulosani o‘ziga xos falsafiy tarzda ifodalash yo‘lini topgan. Lirik qo‘shiqlar, eng avvalo, lirikligi bilan insonni o‘ziga jalb qiladi. Ularda lirik qahramon fikri tuyg‘u vositasida ifodasini topadi. Ayrim qo‘shiqlar matnidagi muayyan misrani o‘zgartirish ularning yaratilishi maqsadiga ham ta’sir qiladi, umumiy mazmun mohiyatiga ham ta’sir qiladi:

Gulijon o‘zi chaqqon,

Qoqi gulini taqqan,

Bir kulishi bor uchun

Oyijoniga yoqqan.

Endi «Oyijoniga»ni «Sevgilisiga», «Dadajoniga», «Buvijoniga», «Opajoniga» va h.k. so‘zlar bilan almashtiraylik. Yoki «Gulijon» ismini o‘zgartiraylik. «Qoqi gul» o‘rniga «atirgul» qo‘yaylik. Xullas, bir qo‘shiq asosida bir necha namunalar vujudga kelishi mumkin. Shunda gap seviklisi haqida ketsa, ishqiy mazmun; onasi-otasi haqida ketsa qiz farzandni erkalash mazmuni yetakchi bo‘lib qoladi. Ammo har ikkala holatda ham lirik qo‘shiq mohiyatan katta o‘zgarishga duch kelmaydi. Allalarni ham lirik qo‘shiqlar qatoridagi ajoyib namunalar sifatida baholash mumkin. To‘g‘ri, folklorshunoslikda onaning go‘dak farzandini uxlatish maqsadida aytadigan allalarni bolalar folklori tarkibida tahlil qilish odati bor. Ammo allalar matnini o‘rganish ularning so‘z san’ati namunasi sifatidagi fazilatlarini lirik qo‘shiq deb belgilash ham xato emasligini tasdiqlamoqda. Chunki alla matnini go‘dak bola tushunmaydi. Binobarin, qo‘shiqlarning bu turida onalik mehri, quvonchi, g‘ururi; ayni choqda dardi, alami, o‘kinchi o‘z ifodasini topadi:

Dilimdagi himmatim, alla.

Og‘zimdagi novvotim, alla.

Daryo suvga to‘layotir, alla.

O‘g‘lim menga kulayotir, alla.

O‘g‘lim menga qarab kulsa,

Ko‘nglim nurga to‘layotir, alla

Xullas, lirik qo‘shiqlar mohiyat nuqtai nazardan inson qalbining izhori darajasida e’zozlangan asarlar turkumini tashkil qiladi.