5-laboratoriya ishi. Shovqin va kо‘rsatkichlarini aniqlash Ishdan maqsad

5-laboratoriya ishi. Shovqin va kо‘rsatkichlarini aniqlash

Ishdan maqsad: Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida korxonalarda shovqinga qarshi kurash masalalari muhim yechim talab muammolar qatoriga kiradi. Shovqinning oqibatlari ma’lum. U birinchi navbatda mehnat qilayotgan kishilarni ma’naviy toliqtiradi hamda aholining tinch farovon hayot kechirishida kо‘plab noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Katta shovqin ta’sirida insonning asab tizimlari charchab, eshitish faoliyati susayib ketadi. Shuning uchun ham korxonalarda shovqinni kamaytirish chora-tadbirlarini belgilash inson salomatligini saqlashdek juda muhim ijtimoiy ahamiyatga molikdir.
Odam uchun yoqimsiz bо‘lgan har qanday tovushlar shovqin deb ataladi. Jismlarning bir-biriga urilishi, ishqalanishi va muvozanat holatining buzilishi natijasida hosil bо‘lgan havoning elastik tebranish harakati qattiq, suyuq, va gazsimon muhitda tо‘lqin hosil qilib tarqaladi. Bunda muhit zarralari muvozanat holatiga nisbatan tebranish hosil qiladi va bu tebranish tezligi tо‘lqinlar tarqalish tezligidan ancha kichik bо‘ladi.
Gazsimon muhitda shovqin tezligi quyidagicha aniqlanadi:
S_gaz = √µR_st /ρ
Bunda: µ — gaz adiabati kо‘rsatkichi (havo uchun µ =1.4); R_st— gazning bosimi; ρ - gazning zichligi.
Atmosferaning meyoriy sharoitida (T = 293 °K va R_st = 1034 GPa) tovush tezligi S havoda 344 m/s ga teng.
Tovush tо‘lqinlari ma’lum chegaragacha tarqalishi tovush maydoni deb ataladi. Tovush maydonidagi har bir nuqtada havo zarralarining harakat tezligi vaqt birligida о‘zgarib turadi. Bir lahzada kuzatilgan havo tо‘liq bosimining ta’sir kuchidan holi bо‘lgan havoning о‘rtacha bosimiga nisbati tovush bosimi deb ataladi va R bilan belgilanadi. Tovush bosimining о‘lchov birligi Pa.
Shovqin tо‘lqinlari tarqalganda ma’lum miqdordagi energiya bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga kо‘chadi. Muhitning qandaydir nuqtasida vaqt birligidagi о‘rtacha energiya oqimi, tо‘lqin tarqalishi yо‘nalishida yuza birligiga keltirilsa, uni shu nuqtadagi tovush tig‘izligi deb ataladi va I bilan belgilanib, Vt/m² bilan о‘lchanadi.
I = R² /rs
Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda keng qо‘llaniladigan tovush tig‘izligi va tovush bosimi birliklari juda katta chegaralarda о‘zgarib turadi (masalan, tig‘izlik 10¹⁶ marta, bosim esa 10⁸ marta). Odam qulog‘i tovushning mutloq о‘zgarishini emas, nisbiy о‘zgarishini farqlaydi. Shuning uchun tovush birliklarini aniqlash uchun tovush tig‘izligi va bosimning darajasi birligi qabo’l qilingan. Bu birlik odam kulog‘i eshitishi mumkin bо‘lgan eng minimal tovush tig‘izligi va bosimiga asoslanib, 1=10¹⁴ Vg/m² va R=2 • 10’⁵ Pa ni tashkil qiladi.
Agar I / I₀ = 0 bо‘lsa, bu miqdor bir (Bel) B deb qabo’l qilinadi.
I / I₀ = 10 - 2B, I / I₀ = 100 3B va hq
Odam qulog‘i B birlikdagi tovushning о‘ndan birini ham yaxshi farqlaydi. Shuning uchun shovqinni о‘lchashning dB birligi qabo’l qilingan.
Tovush darajasi qо‘yidagicha aniqlanadi, bunda tovush bosimi
L = Ig R²/R₀ = 20 Ig R/R_o, dB.
Tovush darajasini tig‘izligi bо‘yicha aniqlash, asosan akustik hisoblash ishlarida ishlatiladi, bosim bо‘yicha aniqlash esa shovqinni о‘lchash va uning inson organizmiga ta’siri darajasini belgilashda qо‘llaniladi. Chunki inson organizmi shovqinning tig‘izligini emas, bosimning о‘rta geometrik miqdorini sezadi.
Agar biron-bir nuqtaga bir necha manbaning shovqini ta’sir qilayotgan bо‘lsa; ularning darajasi emas, balki tig‘izligi qо‘shiladi.
I = I₁+ I₂+.......+ I_n ;
Ularning darajalarini aniqlashda esa, ayrim-ayrim olingan tig‘izliklarning minimal eshitilish miqdoriga nisbati olinadi:
10Ig (I / I₀ ) = 10 Ig { (I₁ / I₀) +(I₂ / I₀)+......+ (I_n / I₀)}
yoki
L =10Ig (10 ^L / ¹⁰ +1^L / ^I₀ +...+10^L / ^I0 )
Mazkur ifodalarning amaliy ahamiyati shovqinni kamaytirish vaqtida yaxshi bilinadi. Chunki, agar korxonada bir necha shovqin manbai о‘rnatilganda, ularning bir nechtasining shovqini kamaytirilsa, bu umumiy shovqin darajasida hech qanday о‘zgarish bо‘lmasligi mumkin. Ammo ish joylarida har xil shovqin chiqaruvchi mexanizmlar bо‘lsa, unda ishni eng kuchli shovqin chiqaruvchi tizimni kamaytirishdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Agar biror korxonada bir xil darajada shovqin chiqaruvchi bir necha mexanizm о‘rnatilgan bо‘lsa, unda umumiy shovqin darajasi quyidagicha aniqlanadi:
L = L₁Ign
L₁—bitta mashina chiqarayotgan shovqin.
Bu formuladan kо‘rinib turibdiki, ikkita bir xil shovqin chiqaruvchi manbaning shovqini bittasinikiga nisbatan 3 dB ortiq bо‘ladi.
Odam qulog‘i ma’lum chastotadagi tovushlarni eshitish qobiliyatiga ega. Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bо‘lgan diapazonni tashkil qiladi. 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bо‘lgan chastotadagi tovushlarni odam qulog‘i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar deb ataladi.
Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlari belgilanadi va shovqinning о‘rta geometrik chastota oraliqlari aniqlanadi. Bu oraliqlar quyidagacha belgilanadi.
О‘rta geometrik chastota oraliqlari: 63 (45—90) (qavsda shu chastotani ifodalaydigan chegara miqdorlar berilgan), 125(90-180), 250(180-355), 500 (355-710), 1000 (710-1400), 2000 (1400-2800), 4000 (2800-5600), 8000 (5600-11200).
Shovqinlar davlat standartlariga asosan spektral va vaqt bо‘yicha sinflarga bо‘linadi.