4-мавзу. Меҳнат бозорида талаб ва таклиф ҳолатини таҳлил қилишда замонавий ахборот технологиялари дастурларидан фойдаланиш

2. Ишчи кучига талаб ва таклиф кўрсаткичларига баҳо бериш. Бошқа бозорлар каби меҳнат бозори ҳам сотувчилар ва сотиб олувчиларни ўз ичига олади. Бутун мамлакат миқёсида улар миллий меҳнат бозорини шакллантиради. Агар сотувчилар ва сотиб олувчилар чекланган худудда фаолият кўрсатса бу бозор худудий меҳнат бозори ҳисобланади. Агар маьлум бир касб эгалари, масалан, такси хайдовчилари иштирок этаётган хусусий бозорни олсак, унда улар тўғрисида шартли равишда гапириш мумкин, чунки худди шу одамлар бошқа касб эгалари сифатида ҳам фаолият кўрсатиши мумкин. Бу хол тармоқлар бозорига, касб малака, ёш гурухлари ва бошқаларга ҳам тегишлидир.
Ишчи кучига бўлган талаб ва таклифнинг содда моделидан келиб чиқамиз. Корхоналар ишлаб чиқариш омилларини маҳсулот ишлаб чиқариш ва уларни бозорда сотиш билан комбинация қилади. Уларни ишлаб чиқариш қуйидаги омиллар билан белгиланади:

• 
  маҳсулотга бўлган талаб;
  
• 
  ишлаб чиқариш фондлари хажми ҳамда иш билан банд бўлган ишчилар сони билан;
  
• 
  технология танлаш билан.
  

Меҳнат бозорининг асосий қисмларидан бири - бу ишчи кучининг таклифи (талаби) хисобланади.
Меҳнатга бўлган талаб деганда иқтисодий сохалар ва корхоналар учун зарур бўлган ишчи кучи миқдори тушунилади.
Ишчи кучига бўлган талаб иқтисодиётдаги мавжуд иш ўринлари миқдори билан ўлчанади. Шу билан бирга иқтисодиётдаги мавжуд иш ўринлари: банд иш ўринлари ва бўш иш жойларига бўлинади. Улар орасидаги асосий фарқ шундаки, банд иш ўринлари ишчи кучи билан таъминлангандир. Бундан ташқари лойихавий иш жойлари ҳам мавжуд бўлиб, уларни ишга тушириш яқин ва узоқ келажакка мўлжалланган режаларга (дастурларга) киритилади. Биринчи навбатда барча бошқа омилларни ўзгармас деб хисоблаб иш билан банд бўлганлар сонини иш ҳақига боғлиқлигини бахолаймиз. Агар иш ҳақи ўсиб кетса меҳнатга бўлган талаб қандай холда бўлади? Бунинг оқибатида маҳсулотнинг нархи ўсади, унга бўлган талаб пасаяди ва нихоят бандлик пасаяди. Бу холатни "масштаб" эффекти дейилади, чунки ишчиларнинг бўшаши сифат ўзгариши билан боғлиқ эмас. Иш ҳақининг ўсиши тадбиркорларнинг қўл меҳнатини машина билан алмаштириш мақсадида янги технологияларни тадбиқ этишга мажбур этади. Бунинг натижасида бандлик яна ҳам камаяди. Буни "алмаштириш" эффекти дейилади. Бу эффектларнинг бир томонга йўналган таьсири ишчи кучига бўлган талабнинг камайиб бораётган чизиғи орқали ёки жадвал кўринишида ифодаланади.
Энди бошқа бозор омилларини кўриб чиқамиз. Маҳсулотга бўлган талаб ўсаяпти ва у юқори нархларда сотилаяпти деб фараз қилайлик. У шунга олиб келадики, ишчи кучига бўлган талаб унга тўланадиган иш ҳақидан қатьий назар кўпаяверади. Бошқача қилиб айтганда ишчи кучига бўлган талаб чизиғи ўнгга қараб силжийди (1-график).

1-график. Бозорда ишчи кучига бўлган талаб чизиғи.

Агар маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарур бўлган асосий фондларнинг бахоси пасайса, худди шу холат рўй беради. Албатта биз қисқа ва узоқ муддатли келажакда ишчи кучига бўлган талаб ўртасидаги фарқни хисобга олишимиз керак. Маьлумки, қисқа вақт ичида меҳнат сиғимли ишлаб чиқаришни (трудоемкий) сармоя сиғимли (капиталоемкий) ишлаб чиқариш билан алмаштириш қийин. Шунингдек, истеьмолчилар ҳам ўзининг хулқини тезда ўзгартира олмайдилар. Лекин у холда ҳам, бу холда ҳам ишчи кучига бўлган талаб эгри чизиғи камайиб бораверади.