3-mavzu. İlmiy tadqiqotning namayon bo’lish jihatlari va shakllari. Reja

Redukciya tamoyili–ma`lum yaxlitlik, tizim, «murakkablik»ni uning nisbatan sodda tarkibiy qismlari, unsurlari orqali bilishdir. Boshqacha qilib aytganda, redukciya tamoyili–tadqiq qilinayotgan ob`ektlar (yaxlitliklar, tizimlar)ning ma`lum integral xossalarini mazkur ob`ektlarning tarkibiy qismlari orqali bilish. Bu tamoyil jonli va jonsiz tabiatning ma`lum ob`ektlarini, ijtimoiy tizimlarni, ijtimoiy-tabiiy tizimlarni ilmiy bilishga ko’proq xos. Masalan, atomning ba`zi bir xossalarini uning yadrosi va elektronlarining xossalaridan, tirik hujayraning xossalarini uning tarkibidagi organoidlardan, jamiyatning xossalarini uni tashkil etgan ijtimoiy tabaqalar, iqtisodiyot, jug’rofiy-siyosiy holatning xossalaridan keltirib chiqarish mumkin va h.k.
Yaxlitlik tamoyili – tadqiq qilinayotgan ob`ektlarning alohida yaxlit xossalarini boshqa ob`ektlar (yaxlitliklar va sh.k.) bilan o’zaro aloqada bilish. Sodda qilib aytganda, butun narsa uning tarkibiy qismlari yig’indisidan katta. Aniqrog’i, har qanday tizim, yaxlitlikda tarkibiy qismlar, unsurlarning jami xossalariga bog’lab (redukciyalab) bo’lmaydigan xossalar bo’ladi. Masalan, molekulalarning xossalari ularning tarkibidagi atomlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; tirik hujayralarning xossalari ularning tarkibidagi molekulalar va organoidlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; populyaciyalarning xossalari o’z tarkibiga kiruvchi mavjudotlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; til xossalari uni tashkil etuvchi leksik birliklar, grammatika qoidalari, semiotik tafsilotlarning xossalari bilangina cheklanmaydi.
Kontrredukciya tamoyili –V.İ. Kurashov<sup>42</sup> ta`riflab bergan (mazkur tamoyil ontologik nuqtai nazardan barcha tabiiy tizim (yaxlitlik)da oliy immanent «metayaxlit» xossalarning mavjudligini va mazkur tizim (yaxlitlik)ni yanada yuksak darajada uyushgan tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida tadqiq qilish jarayonida yuqorida zikr etilgan xossalarni bilish (gnoseologik nuqtai nazardan) mumkinligini e`tirof etadi. Bu erda aynan immanent, ya`ni mazkur yaxlitlikka avvaldan xos bo’lgan xossalar to’g’risida so’z yuritilayotganligi maxsus qayd etiladi. Kontrredukciya tamoyili elementar zarralardan tortib to ijtimoiy-tabiiy tizimlargacha bo’lgan barcha tabiiy ob`ektlarga, shu jumladan, tabiiy tilga nisbatan amal qiladi.
Xullas, kontrredukciya tamoyili deganda ob`ekt (yaxlitlik, tizim)larni nisbatan yuksak darajada uyushgan tizimlarning tarkibiy qismlari sifatida, shu jumladan, tadrijiy rivojlanayotgan tabiiy tizimlarning tarkibiy qismlari sifatida tadqiq qilish jarayonida mazkur ob`ektlarning «metayaxlit» xossalarini bilish tushuniladi. Tadqiq qilinayotgan ob`ektlarga nisbatan kontrredukciya tamoyilini qo’llash natijasida aniqlangan immanent «metayaxlit» xossalarni oliy narsalar va kelajak haqidagi immanent «xotira» deb nomlash ham mumkin.
Kontrredukciya tamoyili «butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig’indisidan katta», degan ma`lum qoidaga asoslanibgina qolmasdan, tabiiy tuzilmalar (yaxlitliklar)ning oliy (metayaxlit) xossalarini ajratadi. Muayyan ob`ektning aniqlangan yaxlit xossalari, agar ular tarkibiy qismlarning xossalariga bog’liq bo’lmasa, «metayaxlit xossalar» bo’lmasligi mumkin.