3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Биринчи босқич – табиий ҳуқуқни қонун даражасига кўта- риш (ижобий ҳуқуқ), уни норматив шаклда ифодалаш. Табиий ҳуқуқнинг ўзагини инсон ҳуқуқлари, унинг инсон ва жамият табиатидан келиб чиқувчи ижтимоий-ҳуқуқий талаблари ташкил этади. Бу талабларни қаноатлантириш учун давлат уларни қонун йўли билан, норматив даражада тан олиши керак. Инсон ҳуқуқ- ларини қонун даражасига кўтариш: а) уларни конституцияда мустаҳкамлаб қўйишни; б) уларни амалдаги қонунчилик ҳужжат- ларида мустаҳкамлашни назарда тутади.
Иккинчи босқич – қонунни амалга оширишнинг ҳар хил механизмлари ишга солинади. Бу механизмлар ёрдамида қонун қоидаларини субъектив ҳуқуқлар ва юридик мажбуриятларнинг муайян мазмунига ўтказиш амалга оширилади. Бу механизмлар ранг-барангдир, чунончи, унга қонунни ҳукумат, вазирликлар, идо- ралар, ўзини ўзи бошқариш органларининг қонун ости норматив ҳужжатларида ва маҳаллий аҳамиятга молик бошқа норматив ҳуж- жатларда аниқлаштириш; қонун нормаларини расмий шарҳлаш, ҳужжатлар орқали тушунтириш; қонунни қабул қилиш, қўллаш ва мажбурий ижро этиш таомилларини тартибга солувчи процессуал нормалар; ҳуқуқ нормаларини қўллашга доир ҳар хил ҳужжатлар киради. Давлат органларининг ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш борасидаги фаолияти ҳам шу босқичга киради.
Учинчи, якунловчи босқич – ҳуқуқни бевосита амалга оши- ришдан иборат. Айнан шу босқичда ҳуқуқлар абстракт имкони- ятдан борлиққа айланади ва бу ҳуқуқ соҳибининг хоҳиш-ирода- сига кўра юз беради, яъни ҳуқуқнинг амалга ошиш-ошмаслиги, агар амалга оширилса, бу қачон ва қай даражада юз бериши ҳуқуқ субъектига боғлиқ бўлади.
Шундай қилиб, ҳуқуқни амалга ошириш нималигини тушу- ниш учун қуйидагиларни англаб олиш керак: ҳуқуқни татбиқ этишдан амалда субъектив ҳуқуққа эга бўлган шахс, яъни ҳуқуқ субъектигина манфаатдордир. Бошқа барча шахслар – мажбурият олган тараф, ҳуқуқни қўлловчи, қонун чиқарувчи орган пировард натижада ваколатли шахс манфаатларини кўзлаб иш кўради. Кўрсатилган шахслар ва органлар фаолияти, бу фаолиятни тар- тибга солувчи юридик нормалар жамулжам ҳолда ҳуқуқни амалга оширишнинг мураккаб ва кўп жиҳатли механизмини ташкил этади. Бинобарин, ҳуқуқни амалга ошиш-ошмаслиги масаласи- нинг ечими бу ҳуқуқ соҳибига боғлиқ бўлади. Ҳуқуқни амалга ошириш механизми фақат унинг хоҳиш-иродасига кўра ишга солиниши мумкин. Мазкур механизм мавжудлиги, у сифатли ва самарали ишлашга қодирлиги муҳимдир. Субъектив ҳуқуқни ҳи- моя қилиш механизмлари, яъни юридик жавобгарлик механизм- лари ҳуқуқни амалга ошириш механизмининг таркибий қисми ҳисобланади. Ҳимоя қилиш жараёнида ҳуқуқ тикланади ва яна уни амалга ошириш имконияти пайдо бўлади. Юридик жавобгар- лик субъектив ҳуқуқларни ғайриқонуний тажовузлардан муҳо- фаза қилишни муайян даражада таъминлайди ва шу тариқа улар- ни амалга ошириш учун зарур шарт-шароит яратади.
Ҳуқуқни амалга ошириш мураккаб жараён бўлиб, маълум муддат мобайнида босқичма-босқич амалга оширилади. Бу жара- ёнда субъектив ҳуқуқ ва мажбурият соҳиблари бўлган шахслар билан бир қаторда, давлат ҳам ўзининг ҳуқуқ ижод қилувчи, ҳуқуқни ижро этувчи, ҳуқуқни қўлловчи органлари орқали ишти- рок этади. Ҳуқуқни амалга ошириш жараёни ҳуқуқни ҳаётга жорий этиш усуллари ва шаклларининг уйғунлигидир. Маълум- ки, ҳуқуқ нормалари - бу гипотеза, диспозиция ва санкциялар- нинг бирлиги ҳисобланиб, унинг мазмуни амалга оширишнинг икки даражаси ёки усулини талаб этади: биринчиси, нормал тат- биқ этиш – ҳуқуқий хатти-ҳаракатда диспозицияни татбиқ этиш; иккинчиси, ҳуқуқбузарга, давлат ҳокимияти томонидан мажбурий хулқ-атвор чорасини қўллаш орқали санкцияни татбиқ этиш - ҳуқуқни қўриқлаш нуқтаи назаридан татбиқ этиш.
Ҳуқуқни нормал амалга ошириш усулларидан бири – ҳуқу- қий хатти-ҳаракат ҳисобланади. Бу ҳуқуқий муносабатлар ишти- рокчиларининг ҳуқуқ нормаларига мос келадиган, юридик оқи- батларни келтириб чиқарадиган, ижтимоий фойдали аҳамиятга эга бўлган, онгли равишдагихулқ-атворидир.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда кўрсатилган қоидаларни қўлланиш даражасига кўра, ҳуқуқни амалга оширишнинг уч хил шакли фарқланади:
ҳуқуқни амалга оширишнинг норматив ҳужжатларда кўрсатилган қоидаларни қўлланиш даражасига кўра:
 ҳуқуқий фаолият амалга ошириладиган умумий вазифалар ва тамойиллар ўз ифодасини топган қонунлар ҳамда моддаларнинг муқаддималарида кўзда тутилган умумий кўрсатмаларни тадбиқ этиш;
 ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқий мақомини ҳамда ваколатлар доирасини ўрнатувчи умумий нормаларни тадбиқ этиш;
 муайян ҳуқуқий муносабатларда тегишли ҳуқуқий нормаларни тадбиқ этиш.