3 leksikologiya (leksika). So‘z va leksema

PARONIMLAR


Paronimlar faqat bir tovushi bilan farqlanuvchi, lekin bir xil talaffuz qilinadigan so'zlardir.Masalan: afzal - abzal, fol - pol, bob - bop, tub – tup kabi.
Abzal - ot-ulovni egarlash yoki aravaga qo'shish uchun zarur asboblarning jami.
Afzal - yaxshi, a’lo, ortiq so'zlarining ma’nodoshi.
Daho - kuchli zehn va iste’dod.
Daha - shahar tarkibidagi ma’muriy birlik.
Amr- buyruq, farmon.
Amir- o'tmishdagi davlat rahbari.
Paronimlar orfografiya (to‘g‘ri yozish) va orfoepiya (to'g'ri talaffuz qilish) bilan bog'liq. So'zlarning imlosini yaxshi bilmaslik natijasida paronimlar bilan bog'liq xatolar yuzaga keladi. Masalan: Ziyoda yodsirab ularga qaradi. Bu yerda yodsirab emas, yotsirab bo’lishi kerak edi.


Paronimlarga misollar:
1. Javron, nega ko'zing to'la yosh? - Jivron tog'dan tog'ga o‘tib qayerga borishini bilmasdi.
2. Soda tabobat va kulinariyada ishlatiladigan bikorbanatdir. Suvga soda qo'shib chayib yuborishni unutmang. - Sodda - jo‘n, oddiy: Sodda, yoqimli liboslar o'ziga yarashib turgan qizlar tabassum bilan qarab turardi.
Siqim - sig'im, sirop - serob, sudxo'r - sutxo'r, soliq - solih, so'kmoq - suqmoq, tang - tong, uzuk - uzik, urish - urush, undash - undosh, yondash – yondosh, lahim – lahm va h.k.


Umumiy xulosalar:
Birturkum doirasida uchrashi mumkin bolgan hodisalar.
Ko‘p ma’nolilik, omonimlik, sinonimlik, antonimlik, paronimlik.
Faqat bir turkum doirasida uchraydigan hodisalar.
Ko‘p ma’nolilik, sinonimlik, antonimlik.
Bir necha turkum doirasida uchrashi mumkin bolgan hodisalar.
Omonimlik va paronimlik.


UYADOSH SO‘ZLAR
Uyadosh so’zlar bir mazmuniy uyaga (guruhga) mansub so`zlardir. Masalan: qalpoq, do'ppi, telpak, ro'mol so'zlari bosh kiyimlari uyasiga; shippak, tufli, botinka, mahsi kabi so`zlar oyoq kiyimlari uyasiga mansub.
Tilimizdagi barcha so'ziar ongimizda ma’lum mazmuniy uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so'zlarning xotirada oson saqlanishi va nutqiy jarayonda ulardan oson foydalanish imkonini beradi.

TASVIRIY IFODA

Shaxs, narsa-buyum, voqea-hodisalarni tasvirlash yo‘li bilan bildiradigan so'z birikmalari tasviriy ifodalar yoki parafrazalar deyiladi.Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi sanaladi. Masalan: o`rmon podshosi – sher.
Tasviriy ifodalar so'zning ma’nosini oydinlashtirish, matnni badiiylashtirish, takrorning oldini olish kabi uslubiy vazifalarni bajaradi. Masalan:


mexanik-haydovchilar - po'lat ot chavandozlari, zangori kema kapitanlari;
Pomir - dunyo tomi;
Bunker - po'lat etak;
Farg`ona - yashil vodiy;
Prezident - xalq oqsoqoli;
traktor - po'lat ot;
rassom – mo`yqalam sohibi;
shifokorlar – salomatlik posbonlari;
bokschi – charm qo`lqop ustasi;
A.Navoiy – g`azal mulkining sultoni;
Konstitutsiya – hayotimiz qomusi;
televizor – zangori ekran;
paxta – oq oltin;
neft – qora oltin;
cho`ponlar – yaylov bahodirlari;
qushlar – qanotli do`stlar;
chigit – baraka urug`i;
samolyot – samo lochini;
pilla – kumush tola;
qor – kumush choyshab;
archa – o`rmon malikasi;
bug`doy – oltin boshoq;
gaz alangasi – zangori olov;

Tasviriy ifodalarda ham ma’nodoshlik va shakldoshlik kuzatiladi. Bir so'zning bir necha tasviriy ifodalari bo'lsa, ular ma’nodosh hisoblanadi. Masalan: