3 leksikologiya (leksika). So‘z va leksema

MAQOLLAR

Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar maqollar sanaladi.
Masalan: Shamol bolmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi.
Bolta tushguncha, to'nka dam oladi.
Mevali daraxtning shoxi egik.
Buzoqning yugurgani somonxonagacha.
Maqollar xalqning hayotiy tajribasi, donishmandligi natijasida maydonga keladi. Ular nutq jarayoniga qadar tilda tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud bo'ladi.
So'zlovchi bunday birikmalarni yaxlit holda nutqiga olib kiradi. Maqollar fikrni ta’sirchan, bo'yoqdor qilib ifodalovchi qudratli vositadir. Nutqda maqollardan o'rinli foydalanish so'zlovchining mahorati hisoblanadi.


MATALLAR


Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, to'g'ri ma’noda qo‘llaniladigan, xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar matallar hisoblanadi.
Masalan: Yaxshidan bog' qoladi, yomondan dog'.
Qimirlagan qir oshar.
O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha o‘z yurtingda gado bo‘l.
Bodom po‘sti bilan, odam do'sti bilan.
Matallar ham xuddi maqollar singari xalqning hayotini uzoq davrlar mobaynida kuzatish orqali hosil qilgan hayotiy tajribasining ixcham shaklda ifoda topishidir. Maqol bilan matalning farqi shundaki, matallar to'g'ri ma’noda qo'llaniladi.

Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovning «Hikmatnoma» («O‘zbek maqollarining izohli lug‘ati») kitobidan olingan quyidagi izohni o'qing.

AVVAL O'YLA, KEYIN SO'YLA
Jamiyat a’zolari o'zaro munosabatlarda so'zlashish odobiga qat’iy rioya qilishlari zarurligi ta’kidlanadi. Kishi aytadigan har bir so'zi (gapi) ni avval o'ylab olishi, so'ngra so'zlashi lozim. O'ylamay aytilgan so'z kishini ko'pchilik oldida uyalib qolishiga, hatto fojeiy ahvolga tushishiga sabab bo'lishi mumkin. «So‘zni ko'ngilda pishqarmaguncha tilga kelturma va har nekim ko'ngilda bor tilga surma» (Navoiy).
Variantlari: «O‘ylamaguncha so‘ylama», «Ko‘p o‘yla, oz so‘yla», «O‘n qatim o'yla, bir qatim so‘yla», «Dilda pishir, tilda gapir», «O‘ynab gapirsang ham o'ylab gapir», «Tez so'zlagan tez pushmon bo'lar» va hokazo.