3 -mavzu. Mikroorganizmlarni o‘sishi va ko‘payishi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi. Mikroorganizmlar metabolizmi

6.2-rasm
. 1-Beggiatoa mirabilis,
 
2-Thiophysa macsyropha, 3-Thiospirillum
 
Bulardan tashqari, qirmizi rang bakteriyalarda fotosintez anaerob sharoitda boradi. Bu 
bakteriyalar 2 oilaga: Thiorodaceae (hujayrasida S tomchi shaklida to‘planadi) va 
Athiorodaceae 
(hujayrasida S uchramaydi, bular Н
2
S ni oksidlay olmaydi va organik moddalar bo‘lgan oziq 
muxitida o‘sa oladi)ga bo‘linadi. Bulardagi fotosintez protsessi xuddi qirmizi rang 
bakteriyalardagiga o‘xshash boradi, faqat О
2
ajralmaydi. Qirmizi rang bakteriyalar orasida 
avtogeterotroflar va avtotroflar ham bor. 
Yashil rang oltingugurt bakteriyalari hujayrasida yashil rangli bakterioveridin pigmenti 
bo‘ladi. Ular Н
2
S ni o‘zlashtirib, СО
2
ni qaytaradi, hujayrasida oz miqdorda bakterioxlorofill va 
karotinoidlar uchraydi. Xemosintez protsessida organik moddalar ko‘p miqdorda to‘planmaydi, 
shuning uchun ham xemosintez fotosintez protsessi singari keng tarqalmagan, chunki fotosintez 
protsessida hosil bo‘lgan organik moddalar barcha tirik organizmlar uchun oziq manbai 
hisoblanadi. 
Suvda erigan oziqa moddalari bakteriya hujayrasiga har xil usullar yordamida kiradi. 
Hujayraga ularning o’tishida hujayra devori barerlik vazifasini bajarsa, tsitoplazmatik membrana 

---

aktiv tanlovchi rolini uynaydi. Moddalar hujayraga passiv diffuziya orqali, kontsentratsiyalar farqi 
(noelektrik moddalar bo’lsa) yoki elektr potentsiallari farqi buyicha (tsitoplazmatik membrananing 
ikki tomonida elektr potentsiallar farqi) mavjud bo’lsa o’tadi. Moddalar transporti osonlashgan 
diffo’ziya orqali, kontsentratsiyalar farqi mavjud sharoitda energiya sarflanmay ham yuz berishi 
mumkin, Yana ikkinchi tipi aktiv transport, moddalar hujayra ichiga kontsentratsiya gradientga 
qarshi yunalishda ham kiradi. Unga ATF sarflanadi. Bu mexanizm moddalarning muhitdagi 
kontsentratsiyam kam bo’lganda ishlatiladi. Bakteriya hujayrasida permeaza molekulalari bo’lib, 
ular hujayraga moddalarni olib kirishda xizmat qiladi. Birgina esherixiya koli tayoqchasida 8000 
tacha permeaza mavjud. 
Qant moddalarining hujayraga o’tishida, avvalo ular hujayra tashqarisida ferment yordamida 
fosforlanadi, so’ngra sitoplazmaga o’tadi.
Oziq muhitlar. Oziq muhit deb, tarkibida oddiy va murakkab birikmalar tutgan, shu 
birikmalarda bakteriyalar laboratoriya sharoitida ko‘paytirib olishga aytiladi.
Oziq muhitlar bakteriya uchun quyidagi talablarga javob berish kerak: 
1. Bakteriyalarni jinsiy ko‘payishi uchun zarur moddalar o‘tishi kerak va еngil hazm bo‘lishi 
kerak 
2. Oziq muhitlar ma’lum ph ga va izotonik holatga ega bo‘lishi kerak va yana tiniq bo‘lishi 
kerak. 
3. Oziq muhitlar bakteriologik laboratoriyalarda sterilizatsiya qilinganda o‘z xolatlarini 
o‘zgartirmasligi kerak. 
Olinishiga qarab: 
1) Tabiiy oziq muhitlar
2) Sun’iy oziq muhitlar - bularga agar-agar, jelatina, pepton. 
Xolatiga qarab: 
1) qattiq; 2) suyuq; 3) yarim suyuq.
Ishlatilishiga qarab: 
1) Asosiy yoki universal oziq muhitlar. Masalan, neytral agar, go‘sht-pepton agar va bulon. 
Ko‘p mikroorganizmlar shu muhitda o‘sadi 
2)Elektiv muhitlar. Bu muhitlar mikroorganizmlarni ko‘payishiga bog‘liq. 
Elektiv muhitlarga: 1% peptonli suv kiradi (vabo vibrioni uchun), Safro qo‘shilgan muhitlar 
- safroil bulon va Rapokort muhit (qorin tifi uchun), stafilokokk uchun sut va tuxum sarig‘i 
qo‘shilgan tuzli agar. 
3) Differensial-diagnostik muhitlar. Bu muhitlar laboratoriya; sharoitida bakteriyalarning 
bir-biridan farqlash maqsadida ishlatiladi. Masalan, Ploskiryova, Endo, vismut-sulfat agar 
muhitlar kiradi. 
Qattiq oziq muhitda mikroorganizmlar koloniya hosil qiladi. R va S koloniya tafovut 
qilinadi. Suyuq oziq muhitda mikroorganizmlar diffuz loyqalash va cho‘kma, plyonka hosil qilib 
o‘sadi.
Evukariot organizmlar bilan prokariot organizmlar o‘rtasidagi farqqa qaramay ulardagi 
moddalar almashunuvi o‘xshashdir. Moddalar almashinuvi (metabolizm) hamma tirik 
mavjudodlarga tegishli bo‘lib, bir-biriga qarama-qarshi ikki –anabolizm, va katabolizm 
jarayonlarni birlashtiradi. Kimyoviy birikmalarning biosintez natijasida mikroorganizmlar 
hujayrasiga turli yo‘llar bilan kirigan moddalarning ishlatilishi anabolizm (yoki konstruktiv 
almashinuvi) deyiladi. Mikroorganizmlarning fiziologiyasi uchun energiya ozuqa moddalar 
(uglevodlar, yog‘lar va boshqa birikmalar) dan olinishi natijasida katabolizm (yoki energiya 
almashinuvi) sodir bo‘ladi.
Anabolizm va katabolizm juda kam hollarda bir biridan ajratiladi (masalan, gofofermentativ 
sut kislotali bijg‘ishdagi anabolizmda deyarli uglevodlar ishlatilmaydi. 
Mikroorganzmlarning hayot kechirishi uchun ularning tashqi muhit bilan modda 
almashinuvi eng zarur omildir. Miroorganzmlarning modda almashinuvi tashqi muhitdan 
hujayraga ozuqaning kirishi va ularning hayoti jarayonida hosil bo‘lgan chiqindi moddalarning 

---

chiqib ketishidan iboratdir. Moddalar almashinuvining jarayonlariga oziqlanish va nafas olish 
kiradi.
Oziqlanish bu ozuqaning hujayraga kirib o‘zlashtirilishi (anabolizm). Bir qism ozuqa 
o‘zlashtirilib, mikrob hujayrasining qurilishiga va hujayraning har xil maddasining yangilanishiga 
ketadi. Ozuqaning boshqa qismi yangilanib, energiya hosil bo‘ladi. Energiya hujayraning hamma 
hayot funksiyalarini ta’minlaydi.
Nafas olish jarayonida murakkab organik moddalardan tortib soddaroq moddalargacha 
oksidlanadi, ba’zan esa mineral moddalar ham oksidlanadi (katabolizm). 
Evukariot organizmlar bilan prokariot organizmlar o‘rtasidagi farqqa qaramay ulardagi 
moddalar almashunuvi o‘xshashdir. Moddalar almashinuvi (metabolizm) hamma tirik 
mavjudodlarga tegishli bo‘lib, bir-biriga qarama-qarshi ikki –anabolizm, va katabolizm 
jarayonlarni birlashtiradi. Kimyoviy birikmalarning biosintez natijasida mikroorganizmlar 
hujayrasiga turli yo‘llar bilan kirigan moddalarning ishlatilishi anabolizm (yoki konstruktiv 
almashinuvi) deyiladi. Mikroorganizmlarning fiziologiyasi uchun energiya ozuqa moddalar 
(uglevodlar, yog‘lar va boshqa birikmalar) dan olinishi natijasida katabolizm (yoki energiya 
almashinuvi) sodir bo‘ladi.
Anabolizm va katabolizm juda kam hollarda bir biridan ajratiladi (masalan, gofofermentativ 
sut kislotali bijg‘ishdagi anabolizmda deyarli uglevodlar ishlatilmaydi. 
Mikroorganzmlarning hayot kechirishi uchun ularning tashqi muhit bilan modda 
almashinuvi eng zarur omildir. Miroorganzmlarning modda almashinuvi tashqi muhitdan 
hujayraga ozuqaning kirishi va ularning hayoti jarayonida hosil bo‘lgan chiqindi moddalarning 
chiqib ketishidan iboratdir. Moddalar almashinuvining jarayonlariga oziqlanish va nafas olish 
kiradi.
Oziqlanish bu ozuqaning hujayraga kirib o‘zlashtirilishi (anabolizm). Bir qism ozuqa 
o‘zlashtirilib, mikrob hujayrasining qurilishiga va hujayraning har xil maddasining yangilanishiga 
ketadi. Ozuqaning boshqa qismi yangilanib, energiya hosil bo‘ladi. Energiya hujayraning hamma 
hayot funksiyalarini ta’minlaydi.
Nafas olish jarayonida murakkab organik moddalardan tortib soddaroq moddalargacha 
oksidlanadi, ba’zan esa mineral moddalar ham oksidlanadi (katabolizm).