3 -mavzu. Mikroorganizmlarni o‘sishi va ko‘payishi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi. Mikroorganizmlar metabolizmi

Katabolizmda ajralib chiqadi erkin energiya ATF shaklida tuplanadi. 
Biosintez (konstruktiv modda almashish) jarayonida atrof muhitdagi sodda birikmalardan 
makromolekulalar (nuklein kislota, oqsillar, polisaHaridlar va boshqalar) sintezlanadi. Bu 
jarayonda katabolizmda ajralib chiqqan erkin energiya sarflanadi (bunday energiya fotosintez, 
xemosintez va boshqalarda ham hosil bo’ladi) va ATF holida tuplanadi. Katabolizm va biosintez 
bir vaqtda o’tadi, ko’pgina reaktsiyalar va oraliq mahsulotlar ular uchun umumiy bo’lishi mumkin. 
Oksidlanish jarayonining eng takomillashgan formasi va hayot uchun zarur bo’lgan energiya 
ajratadigan jarayon bu nafas olishdir. Har bir tirik organizmga xos nafas olish tipi muayyan 
jarayonga xizmat qiluvchi fermentlar yig’indisiga bog’liq. Nafas olish jarayonida shakarlar, 
oqsillar, yoglar yoki hujayradagi boshqa zapas moddalar havo kislorodining ishtirokn bilan 

---

oksidlanadi, okibatda karbonat angidrid bilan suv hosil bo’ladi. Jarayonda ajralib chiqadi energiya 
mikroorganizmlarning hayot faoliyati uchun, o’sishi va rivojlanishi uchun sarf bo’ladi. 
Nafas olish jarayonini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: 
С
6
Н
12
О
6
+ 6О
2
= 6СО
2
+ 6Н
2
О + 2,87 10
6
J 
Yuqoridagi tenglamadan kurinib turibdiki, nafas olish jarayonida ko’p miqdorda energiya 
ajralar ekan, lekin u oz-ozdan ajraladi. Uning bir qismi ATF da tuplanadi, zarur bo’lgan vaqtda 
ATF parchalanadi va hayot uchun zarur energiya ajraladi. Nafas olish jarayonida sodir bo’ladigan 
fermentativ reaktsiyalar hayvonlarda, o’simliklarda, ko’pchilik mikroorganizmlarda bir xilda 
boradi. Nafas olish jarayoni glyukoza molekulasining oksidlanishi bilan boshlanadi va tubandagi 
bosqichlardan iborat. 
Barcha tirik organizmlar hayot uchun zarur bo’lgan energiyani moddalar almashinuvi 
jarayonidan (metabolizm jarayonidan) oladi. Energiya manbai tashqi muhitdan kirgan oziq 
moddalardir. Hujayrada bu moddalar fermentlar ishtirokida o’zgarishlarga uchraydi. Moddalar 
almashinuvi jarayonida — metabolizmda asosan ikki funktsiya amalga oshadi: hujayra 
komponentlari uchun qurilish materiallari еtkazib beriladi; ikkinchidan, hujayradagi sintez 
jarayonlari uchun energiya еtkazib beriladi. Moddalar almashinuvi asosan uch bosqichdan iborat. 
Birinchi bosqichda oziq mahsulotlari kichikrok fragmentlarga (bulaklarga) parchalanadi 
(parchalanish — katabolizm); ikkinchi bosqichda organik kislotalar va fosforli efirlar hosil bo’ladi 
(oraliq moddalar almashinuvi — amfibolizm). Bu bosqichlar bir-biriga chambarchas bog’liq. 
Turli past molekulali birikmalardan: pirouzum kislota, sut kislota, sirka aldegid, 
fosfodioksiatseton, fosfoglitserindan, hujayra komponentlari — qurilish bloklari: aminokislotalar, 
purin va pirimidin asoslari, fosfatlar, organik kislotalar va boshqalar sintezlanadi. Bulardan 
polimer makromolekulalari (nuklein kislotalar, oqsillar, zapas oziq moddalar, hujayra kobig’i va 
xokazolar) hosil bo’ladi. Bu bosqichlar, ya’ni qurilish bloklari va polimerlarning sintezlanishi 
moddalar almashinuvining uchinchi bosqichi — anabolizm deb nomlanadi. 
Mikroorganizmlar fermentlari. Mikroorganizmlar metabolizmi va undagi jarayonlarni 
tushunish uchun avvalo usha jarayonlarda qatnashadigan fermentlar va ularning ahamiyati bilan 
qisqacha tanishish lozim. 
Fermentlar biologik katalizatorlardir. Ular bir vaqtning o’zida minglab reaktsiyalarni olib 
boradi va shu reaktsiyalar metabolizmi asoslarini tashkil etadi. Fermentlar odatda u parchalaydigan 
substrat nomiga aza qushimchasi qo’shib nomlanadi. Sellyulaza sellyulozani, sellobiaza 
sellobiozani, ureaza mochevinani parchalaydigan fermentlardir. Fermentlar ko’pincha fermentlar 
olib boradigan reaktsiyasining kimyoviy tabiatga qarab ham nomlanadi.