3- курс кимё талабалари учун Кимё ўқитиш методикасида

Mavzu: Metallarning umumiy hossalari.Noan’anaviy dars texnologiyalaridan foydalanib dars o’tish metodikasi.

l Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

a) Davriy sistemadagi 118 elementning 96 tasi metallardir

b) I, II, III gruppaning barcha elementlari (H va B dan tashqari) metallar

c) IV gruppa bosh gruppachasida C va Si dan tashqari barcha elementlar metallar

d) V gruppa bosh gruppachasida ikkita metall Sb va Bi

e) VI gruppa bosh gruppachasida bitta metall Po

f) IV, V, VI, VII, VIII gruppalarning yonaki gruppachalarida barcha elementlari metallardir

Tabiatda uchrashi: Aktiv metallar tuzlar holadi uchraydi: Sul’fatlar: CaSO4; BaSO4; Hloridlar: NaCl; KCl Karbonatlar: CaCO3 Fosfatlar: Ca3(PO4)2 Nitratlar: NaNO3; KNO3

O‘rta aktiv metallar oksidlar va sul’fatlar holida uchraydi: Oksidlar: Fe2O3; Fe3O4 Sul’fidlar: PbS; CuS; ZnS, FeS2 Sul’fatlar: FeSO4  7H2O

Passiv metallar erkin holda uchraydi: Cu – mis Hg – simob Ag – kumush Au – oltin Pt – platina

Olinishi. Metallarni birikmalaridan ajratib olish bilan metallurgiya shug‘ullanadi.

Pirometallurgik usullar

Gidrometallurgik usullar

Elektrotermik usullar Ishlatilishi.

Qora metallar–temir va uni qayta ishlashning asosiy mahsulotlari cho‘yan va po‘latlardir.

Rangli metallar–temirdan boshqa metallar va ularni qayta ishlangan mahsulotlaridir.

Yengil metallar (litiy, natriy, kaliy, kalsiy, alyuminiy, magniy, titan, rux, surma).

Og‘ir metallar (texnetsiy, kadmiy, nikel, simob, qalay, qo‘rg‘oshin, mis, kobalt va b.q.)

Nodir metallar (kumush, oltin, platina, radiy, palladiy va b.q.)

Noyob metallar (aktinoidlar, lantanoidlar, molibden, volfram, vanadiy, niobiy, tantal, radiy, toriy).

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishl

1. O‘zbekistonda hozirgi kunda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidirib topilgan

2. Oltin zahiralari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoda 4–o‘rinda turadi

3. Oltin konlari Qizilqumdagi Muruntov, Ajibugut, Bulutkon, Balkantov, Aristontov, Тo‘rboy va boshqa yerlarda joylashgan

4. Kumush konlari Navoiy viloyatidagi Visokovoltnoye, O‘qjetpes, Kosmonachi; Namangan viloyatidagi Oqtepada joylashgan

5. Olmaliq kon–metallurgiya kombinati eng yirik korxonalardan biri bo‘lib, Qolmaqir konida qazib chiqarilgan ruda asosida ishlaydi va rangli metallar ishlab chiqaradi

6. Shuningdek O‘zbekistonda Au, Ag, Cu, Re, Mo, Pb, Zn, W, Cd, Ni, Os, V, Sc, Te, Se kabi ko‘plab metallar konlari mavjud

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Qotishmalar

Darsning maqsadi:

i malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiya1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya Kompetensiyalar:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Qotishmalar–suyuqlantirilgan metallarda boshqa metallar, metallmaslar, murakkab moddalar erishidan hosil bo‘lgan eritmalar

Qotishmalar kristall tuzilishga ega bo‘ladi

Qotishmalar kattiq va yumshoq, qiyin va oson suyuqlanuvchi, ishqor va kislotalar ta’siriga chidamli turlarga bo‘linadi

99 % mis va 1 % berilliydan tashkil topgan qotishma misdan 7 marta qattiq bo‘ladi.

50,1 % vismut, 24,9 % qo‘rg‘oshin, 14,2 % qalay, 10,8 % kadmiydan iborat qotishma 65,5°C da suyuqlanadi. (vismut–271,3°C, qalay–231,9°C, kadmiy–320,9°C, qo‘rg‘oshin–327,4°C da suyuqlanadi)

Rux, mis, alyuminiy alohida bo‘lganda suvda erimaydi, lekin 5 % rux, 50 % mis, 45 % misdan iborat qotishma odatdagi sharoitda suv bilan ta’sirlashib, vodorod ajratib chiqaradi.

Qotishmalar ham metallar kabi kristall tuzilishga ega va ularning xossalari tuzilishlariga bog‘liq bo‘ladi. Kristallanganda ba’zi qotishmalarda kimyoviy birikmalar vujudga keladi; ba’zilarida esa metallar atomlari kimyoviy jihatdan bog‘lanish hosil qilmaydi. Bunday qotishmalar qattiq eritmalar deb ataladi.

Gomogen qotishmalar–atom radiuslari o‘lchamlari yaqin metallar orasida hosil bo‘lgan, kristall panjara tugunlarida atomlari almashib joylasha oladigan qotishmalar (Cu–Au, Ag–Au, Na–K, Bi–Sb)

Geterogen qotishmalar–atom radiuslari o‘lchamlari keskin farqlanuvchi metallar orasida hosil bo‘lgan, kristall panjara tugunlarida atomlar almashib joylasha olmaydigan qotishmalar (Sn–Al, Zn–Al)

Intermetall (metallararo) qotishmalar–elektromanfiylik qiymatlari bir–biridan keskin farqlanuvchi metallardan hosil bo‘lgan qotishmalar. Ularda metallar turli ekvivalent miqdorlarda birikib, kimyoviy birikmalar hosil qiladi (CuZn, Cu3Al, Cu5Zn8)

Ayrim qotishmalar haqida ma’lumot

Qotishmalarning nomi	Qotishmalarning protsent tarkiblari, %	Qotishmalarning ishlatilish sohalari
Duralyuminiy	Al 95, Cu 4, Mg, Mn, Fe, Si, 0,5	Samolyotsozlikda
Marganesli po‘lat	Fe 83, Mn 12, C 1	Shesternyalar tayyorlash va maydalashda
Xromli po‘lat	Fe 83,7, Cr 12, C 0,3	Zanglamaydigan po‘lat sifatida
Volframli po‘lat	Fe 70-85, W 12-23, Cr 2-6, C 0,5-0,6	Tez kesar asboblar tayyorlashda
Qo‘rg‘oshinli babbit	Pb 80-82, Sn 16-18	Podshipniklar tayyorlashda
Qalayli babbit	Sn 82-84, Sb 10-12, Cu 6	Mashinasozlikda
Aralash babbitlar	Pb 64-66, Sn 15-17, Cu 0,3	Mashinasozlikda va turli quymalar tayyorlashda
Nixrom nomli po‘lat	Ni 67, Fe 16, Cr 15, Mn 15	Elektr bilan qizdiriladigan asboblar tayyorlashda
Bosmahona qotishmasi	Pb 55-75, Sb 15-25, Sn 10-20	Tipografiyada

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Metallarning fizik va kimyoviy xossalari.

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3.Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Fizik xossalari. Metallar (fransiy va simobdan tashqari) odatdagi sharoitda qattiq agregat holatdagi moddalardir. Kristall holatidagi metallar nurni yaxshi aks ettirganliklari uchun yaltiroqlikka ega. Indiy va kumush nurni yaxshi aks ettirganliklari uchun projektor va reflektorlar tayyorlashda ishlatiladi. Alyuminiy va magniydan boshqa barcha metallar maydalangan (kukunsimon) holda qoramtir yoki to‘q kulrangga ega bo‘ladi. Oltin va misdan boshqa metallar oq yoki kulrangning turli tuslarida tovlanadi.

Barcha metallar elektr tokini va issiqlikni yaxshi o‘tkazadi. Kumush va mis bu sohada dastlabki o‘rinlarni egallashadi.

Metallar bolg‘alanuvchanlik va plastiklik xossasiga ega.

Metallarda musbat ionlar va umumiy elektronlar orasida vujudga kelgan kimyoviy bog‘ metall bog‘ deb yuritiladi

Zichlik bo‘yicha metallar yengil zichligi 5000 kgm3 dan kichik (litiy, natriy, magniy, alyuminiy va b.q.) hamda zichligi bundan katta og‘ir metallarga (rux, temir, mis, simob, oltin, platina, osmiy va b.q.) bo‘linadi.

Eng quyi suyuqlanish harorati simobga tegishli (–38,87C), eng yuqorisi volframga tegishli (3410C). Eng qattiq metallar xrom va volfram, eng yumshoqlari natriy, kaliy va indiydir.

Kimyoviy xossalari. Reaksiyalarda metallar qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi.

Metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori.

Bir metallarni boshqa metallar ularning birikmalaridan siqib chiqarish qobiliyatini rus olimi N.N.Beketov batafsil o‘rgangan. U metallarni «siqib chiqarish qatori» ga joylashtirdi va ularning orasida vodorodning o‘rnini ko‘rsatib berdi. Hozirgi vaqtda bu qator metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori yoki metallarning standart elektrod potensiallari qatori deb ataladi.

 Oddiy moddalarning qaytaruvchilik xossalarining kuchayishi, –ne–

Li

Cs

K

Ca

Na

Mg

Al

Mn

Zn

Cr

Fe

Ni

Sn

Pb

H2

Cu

Ag

Hg

Au

–3,04

–3,01

–2,92

–2,87

–2,71

–2,37

–1,66

–1,18

–0,76

–0,74

–0,44

–0,25

–0,14

–0,13

0,00

0,34

0,80

0,85

1,50

Li

Cs

K

Ca2

Na

Mg2

Al3

Mn2

Zn2

Cr3

Fe2

Ni2

Sn2

Pb2

2H

Cu2

Ag

Hg2

Au3

Gidratlangan ionlarning oksidlovchilik xossalarining kuchayishi,  ne–

Har bir metall o‘zidan keyingi metallni uning tuzlari eritmasidan siqib chiqaradi. Vodorodgacha chap tomonda joylashgan metallar uni kislotalar eritmalaridan siqib chiqaradi (litiy va magniy oralig‘idagi metallar vodorodni suvdan odatdagi haroratda siqib chiqaradi). Vodoroddan keyin o‘ng tarafda turgan metallar uni kislotlalarning suvli eritmalaridan siqib chiqara olmaydi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

12. 
    AMALIY MASHG’ULOT.