3- курс кимё талабалари учун Кимё ўқитиш методикасида

Kimyoviy reaksiyalarning borish qonuniyatlarini o’qitish metodikasi.

Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad: FK1

a)Rivojlantiruvchi maqsad; TK2, TK3

b)Tarbiyaviy maqsad; TK4 ,TK5

Dars turi:Aralash dars

Dars usuli:Aralash Aqliy hujum.

Dars jihozi:

Darslik

Tarqatmalar.

Tashkily qism;

Salomlashish

Yo’qlama

Siyosiy daqiqa

O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

Darsning bayoni.

Turli moddalarning hosil bo‘lishi (birikish reaksiyalari).

Kimyoviy reaksiyalar turli belgilar asosida sinflanadi.

 Kimyoviy reaksiyalar reaksiyaga kirishayotgan dastlabki moddalar (reagentlar) va reaksiya mahsulotlari sonining o‘zgarishi asosida hamda energiya yutilishi yoki chiqishiga qarab sinflanadi

Dastlabki reagentlar va mahsulotlar sonining o‘zgarishi asosida quyidagi tiplarni ajratishimiz mumkin:

1. Birikish reaksiyalarida (17-rasm) ikki yoki undn ortiq moddadan bitta yangi modda olinadi: A + B +... = C;

2H2 + O2 = 2H2O; CaO + CO2 = CaCO3;

2. Parchalanish reaksiyalarida bir moddadan bir necha yangi modda hosil bo‘ladi:

C = A + B +... ;

2H2O = 2H2 + O2;  CaCO3 = CaO + CO2.

3. O‘rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qismi o‘rnini oladi, natijada yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo‘ladi: AB + C = AC + B;

Zn + 2HC1 = ZnCl2 + H2; Fe + CuSO4 = FeSO4 + Cu.

4. Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o‘zaro o‘rin almashadi: AB + CD = AD + BC;

NaOH + HCl = NaCl + H2O; BaCl2 + Na2SO4 = BaSO4 + 2NaCl.

Kimyoviy reaksiyalarning davomida issiqlik (energiya) chiqishi yoki yutilishiga qarab ham ekzotermik va endotermik reaksiyalarni farqlash mumkin.

 Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan energiya kimyoviy energiya deb ataladi.

Kimyoviy energiyani issiqlik, nur, mexanik, elektr energiyasiga aylantirish mumkin. Ko‘pincha kimyoviy energiya issiqlik energiyasiga va aksincha issiqlik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi.

 Kimyoviy reaksiyada ajraladigan yoki yutiladigan energiya miqdori reaksiyaning issiqlik effekti (Q) deb ataladi.

Reaksiyaning issiqlik effekti hosil bo‘layotgan va uzilayotgan bog‘lar energiyasi farqi bilan aniqlanadi va kilojoullarda (kJ) ifodalanadi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: Aqliy hjum usulidan foydalanish.

Uyga vazifa: Mavzuga doir topshiriqlarga javob toppish.

“Zinama- zina ” texnologiyasi

Технологиянинг тавсифи. Ушбу машғулот талаба (ёки ўқувчи) ларни ўтилган ёки ўтилиши керак бўлган мавзу бўйича якка ва кичик жамоа бўлиб фикрлаш ҳамда хотирлаш, ўзлаштирилган билимларни ёдга тушириб, тўпланган фикрларни умумлаштира олиш ва уларни ёзма, расм, чизма кўринишида ифодалай олишга ўргатади. Бу технология талаба (ёки ўқувчи) лар билан бир гуруҳ ичида якка ҳолда ёки гуруҳларга ажратилган ҳолда ёзма равишда ўтказилади ва тақдимот қилинади.

Технологиянинг мақсади. Талаб(ёки ўқувчи)ларни эркин, мустақил ва мантиқий фикрлашга, жамоа бўлиб ишлашга, изланишга, фикрларни жамлаб улардан назарий ва амалий тушунча ҳосил қилишга, жамоага ўз фикри билан таъсир эта олишга, уни маъқуллашга, шунингдек, мавзунинг таянч тушунчаларига изоҳ беришда эгаллаган билимларини қўллай олишга ўргатиш.

Технологиянинг қўлланиши: маъруза(имконият ва шароит бўлса), семинар, амалий ва лаборатория машғулотларида якка тартибда ёки кичик гуруҳларда ўтказиш ҳамда назорат дарсларида қўлланилиши мумкин.Машғулотда қўлланиладиган воситалар: А-3, А-4 форматларда тайёрланган (мавзуни ажратилган кичик мавзучалар сонига мос) чап томонига кичик мавзулар ёзилган тарқатма материаллар, фломастер(ёки рангли қалам)лар.

Машғулотни ўтказиш тартиби:

ўқитувчи талаба (ёки ўқувчи) ларни мавзулар сонига қараб 3-5кишидан иборат кичик гуруҳларга ажратади (гуруҳлар сони 4 ёки 5та бўлгани маъқул);

талаба(ёки ўқувчи)лар машғулотнинг мақсади ва унинг ўтказилиш тартиби билан таништирилади.Ҳар бир гуруҳга қоғознинг чап қисмида кичик мавзу ёзуви бўлган варақлар тарқатилади;

ўқитувчи гуруҳ аъзоларин тарқатма материалда ёзилган кичик мавзулар билан танишишларини ва шу мавзу асосида билганларини фломастер ёрдамида қоғоздаги бўш жойига жамоа билан биргаликда фикрлашиб ёзиб чиқиш вазифасини беради ва вақт белгилайди;

гуруҳ аъзолари биргаликда тарқатма материалда берилган кичик мавзуни ёзма(ёки расм, ёки чизма) кўринишида ифода этадилар.Бунда гуруҳ аъзолари кичик мавзу бўйича имкон борича тўлароқ маълумот беришлари керак бўлади.

Тарқатма материаллар тўлдирилгач, гуруҳ аъзоларидан бир киши тақдимот қилади.Тақдимот вақтида гуруҳлар томонидан тайёрланган материалар, албатта, аудитория(синф) доскасига мантиқан тагма-таг(зина шаклида) илинади;

Ўқитувчи гуруҳлар томонидан тайёрланган материалларга изоҳ бериб, уларни баҳолайди ва машғулотни якун

11. 
    AMALIY MASHG’ULOT.
    

Mavzu:Azot guruhchasi. “Mineral o’g’itlar” mavzusini o’qitish metodikasi. Uglerod guruhchasi: uglerod, kremniy. Shisha va sementning olinish mavzusi asosida muommoli dars texnologiyasi bilan tanishtirish.

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Uglerodning yer qobig‘idagi miqdori 0,023% ni tashkil qiladi.

O‘zbekiston ko‘mir zahiralari bo‘yicha Markaziy Osiyoda ikkinchi o‘rinda turadi.

Ko‘mir Angren, Sharg‘un va Boysun konlaridan qazib olinadi.

O‘zbekistonda ko‘mirning geologik zahiralari 2 milliard tonnadan ortiq.

Fizik xossalari. Uglerod har qanday allotropik shakl o‘zgarishida ham hidsiz, ta’msiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 3550°C (olmos), qaynash harorati 4830°C (sublimatlanadi); zichligi 3513 kgm3 (olmos), 2260 kgm3 (grafit); izotop soni 8 (916);

Adsorbsiya. Uglerod, grafit va pista ko‘mir holida yuqori adsorbsiyalovchi xossaga ega.

Adsorbsiya–bir modda yuzasiga ikkinchi moddaning yutilishi

Adsorbent–yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan modda

Suyuqlik yoki qattiq jismlar sirtida boshqa moddalarning molekulalarini, atomlarini, ionlarini yutilishi adsorbtsiya deyiladi

Moddaga tashqi muhitdan boshqa moddalarni yutilishi sorbtsiya deyiladi

O‘z sirtiga boshqa moddalarni yutgan modda adsorbent yutilgan modda adsorbtiv deyiladi.

Adsorbtsiya hodisasiga asoslanib N.D.Zelinskiy birinchi jahon urushi yillarida protivogazni ijro qildi.

Kimyoviy xossalari. Odatdagi haroratda uglerod uncha faol emas. Qizdirilganda ko‘plab moddalar: kislorod, oltingugurt, azot, metallar, metall oksidlari bilan ta’sirlashadi; uglerod ftor bilan bevosita ta’sirlashadi (boshqa galogenlar bilan ta’sirlashmaydi).

2F2  C  CF4 (uglerod (IV)–ftorid)

Kislorod bilan ikki xil oksid hosil qiladi:

C  O2  CO2  412 kJ; CO2  C  2CO–160 kJ

900–1000°C haroratda oltingugurt bilan birikadi:

C  2S  CS2

Azot atmosferasida ikki grafit elektrodi orasida elektr yoyi razryadi o‘tkazilsa, disian hosil bo‘ladi:

2C  N2  (CN)2

Metallar uglerod bilan karbidlar hosil qiladi:

Ca  C  CaC2

Karbidlar uglerodning metall oksidlari bilan ta’sirlashuvida ham hosil bo‘ladi:

2Al2O3  9C  Al4C3  6CO; CaO + 3C = CaC2 + CO

Ba’zi metall karbidlari suv yoki kislotalar bilan ta’sirlashadi va bunda uglerodning turli tarkibdagi vodorodli birikmalari (atsetilen, metan) hosil bo‘ladi:

CaC2  2H2O  Ca(OH)2  C2H2 (atsetilen) Al4C3  12HCl  4AlCl3  3CH4 (metan)

Oraliq metallar karbidlari (titan, volfram, temir, nikel va b.q.) qimmatbaho xossalarga: elektr o‘tkazuvchanlik, qattiqlik, yuqori haroratga chidamlilik, kimyoviy barqarorlik kabi xususiyatlarga ega.

SiO2 ni grafit bilan elektr pechida qaytarilganda kremniy karbidi–juda qattiq, suyuqlanmaydigan, kimyoviy barqaror modda karborund olinadi:

SiO2  3C  SiC  2CO

Uglerod–kuchli qaytaruvchi. Metall oksidlari bilan ta’sirlashganda metallarni erkin xolgacha qaytaradi:

FeO  C  Fe  CO; SiO2 ­ 2C  Si  2CO

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Uglerodning eng muhim birikmalari

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Uglerodning vodorod bilan hosil qilgan birikmalari uglevodorodlar deb ataladi va ular turlicha tarkibga ega bo‘ladi. Тuzilishiga ko‘ra zanjirli: to‘yingan CnH2n2 (uglerod o‘zidan tashqari to‘rtta boshqa atomlar bilan bog‘ hosil qilgan), to‘yinmagan qo‘shbog‘li CnH2n (ikki uglerod atomlari orasida qo‘shbog‘ bor CC) va to‘yinmagan uchbog‘li CnH2n–2 (ikki uglerod atomi orasida uchbog‘ bor –CC–); hamda xalqali: to‘yingan CnH2n (n3), to‘yinmagan, aromatik uglevodorodlarga bo‘linadi.

Uglerod kislorod bilan ikkita oksid: uglerod (II)–oksidi CO va uglerod (IV)–oksidi CO2 hosil qiladi. Ularning fazoviy tuzilishlari chiziqli ko‘rinishga ega (CO va OCO).

Uglerod (II)–oksidi CO (is gazi)–rangsiz, hidsiz, o‘ta zaharli, havodan yengil, suvda kam eriydigan gaz. Befarq oksidlar sinfiga mansub.

Uglerod (II)–oksidi uglerod (IV)–oksidining havo yetishmagan sharoitda, 450°C dan yuqori haroratda cho‘g‘lanib turgan ko‘mir bilan ta’sirlashishidan hosil bo‘ladi:

Havoda va kislorodda uglerod (II)–oksidi moviy rang alanga hosil qilib yonadi:

2CO O2  2CO2  572 kJ

Uglerod (II)-oksid ham uglerod kabi qaytaruvchidir. U 300–1500°C da metallarning oksidlarini metallargacha qaytaradi:

FeO + CO = Fe + CO2; 2CO SnO2  2CO2  Sn

CO faollashtirilgan ko‘mir katalizatorligida xlor bilan reaksiyaga kirishib, fosgen deb ataluvchi kuchli zaharli gazni hosil qiladi:

CO Cl2  COCl2

Is gazi qon tarkibidagi gemoglobin bilan kislorodga qaraganda oson birikadi. Buning natijasida organizmning kislorod bilan ta’minlanishi qiyinlashadi. Bunday holatda uzoq vaqt is gazidan nafas olinsa, o‘limga olib keladi.

CO2 uglerod (IV)–oksidi (karbonat angidrid) rangsiz, hidsiz, havodan og‘ir gaz, 5,76106 Pa va 20C da rangsiz suyuqlikka aylanadi. Bu suyuqlik bug‘langanda ko‘p miqdorda issiqlik yutiladi va karbonat angidridi oq qattiq massaga (quruq muz) aylanadi.

Olinishi. Laboratoriyada uglerod (IV)–oksidi kalsiy karbonat (bo‘r, ohaktosh bo‘lakchalari, marmar) ga xlorid kislota ta’sir ettirib olinadi:

CaCO3  2HCl  CaCl2  CO2  H2O

Sanoatda ohaktoshni kuydirib olinadi:

CaCO3  CaO  CO2

Ohakli suv orqali karbonat angidrid o‘tkazilganda loyqalanish kuzatiladi (CO2 uchun sifat reaksiyasi).

Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 + H2O

Yonishga yordam bermaydi. Ba’zi moddalargina unda yonishi mumkin, masalan, magniy:

2Mg  CO2  2MgO  C

Ishlatilishi. Sanoatda soda (ichimlik sodasi, kir soda, texnik soda) olishda, organik kislotalar sintezida, yong‘inlarni o‘chirishda, gazlangan ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Karbonat kislota va karbonatlarning xossalari.

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Karbonat kislota H2CO3–beqaror modda bo‘lib, faqat suvli eritmalaridagina mavjud bo‘la oladi. H2CO3–kuchsiz, ikki negizli kislota.

Karbonat kislota faqat ishqoriy va ishqoriy–yer metallari oksidlari va gidroksidlari bilan ta’sirlashadi. Uning o‘rta tuzlari karbonatlar: K2CO3–kaliy karbonat, CaCO3–kalsiy karbonat; nordon tuzlari gidrokarbonatlar: KHCO3–kaliy gidrokarbonat, Ca(HCO3)2–kalsiy gidrokarbonat deb ataladi.

Ishqoriy metallar va ammoniy karbonatlari, barcha gidrokarbonatlar suvda erib, gidrolizga uchraydi; boshqa karbonatlar suvda erimaydi.

Kuchli kislotalar karbonatlar, gidrokarbonatlarga ta’sir etganda karbonat angidridi ajralib chiqadi:

Na2CO3  2HCl  2NaCl  CO2  H2O

Ca(HCO3)2  2HCl  CaCl2  2CO2  2H2O

Karbonat kislotasi tuzlarining kuchli kislotalar bilan ta’sirlashuvi reaksiyasi karbonatlar va gidrokarbonatlarni boshqa tuzlar orasidan farqlab olishda qo‘llanadi. Karbonatlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvida vodorod ionlari bog‘lab olinadi, shuning uchun kislotalarning neytrallashda karbonatlardan foydalanish mumkin. Qishloq xo‘jaligida tuproqning kislotaliligini pasaytirish va struktrurasini yaxshilash uchun maydalangan ohaktosh ishlatiladi

Qizdirilganda ishqoriy metallarning karbonatlaridan tashqari barcha karbonatlar karbonat angidridi hosil qilib parchalanadi:

CaCO3  CaO  CO2

Reaksion muhitdan karbonat angidridi chiqarib turilgandagina bu reaksiya oxirigacha boradi.

Gidrokarbonatlar qizdirilganda karbonatlarga o‘tadi:

2KHCO3  K2CO3  CO2  H2O

Natriy karbonatning suvli eritmasidan karbonat angidrid o‘tkazilganda natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) hosil bo‘ladi:

Na2CO3  CO2  H2O  2NaHCO3

CaCO3 kalsiy karbonat tabiatda eng ko‘p tarqalgan tuzlardan. Ohaktosh, bo‘r, marmar, stalagmit, stalaktitlar–uning turli minerallaridir.

Tog‘larda asosan ohaktosh CaCO3 bo‘ladi. Ohaktosh CO2 va suv ta‘sirida eruvchan tuz Ca(HCO3)2 ga aylanadi.

CaCO3 + CO2 + H2O = Ca(HCO3)2

Hosil bo‘lgan Ca(HCO3)2 harorat ta‘sirida yana CaCO3 ga aylanib qotib qoladi.

Ca(HCO3)2  CaCO3 + CO2 + H2O

Na2CO3 natriy karbonat–suvsizlantirilgan soda sun’iy ravishda olinadi va shisha, sovun olishda, qog‘oz, to‘qimachilik, neft sanoatida, turmushda ishlatiladi.

NaHCO3 natriy gidrokarbonat–ichimlik sodasi tibbiyotda, non mahsulotlari tayyorlashda, o‘t o‘chirish ballonlarini zaryadlashda ishlatiladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Mavzu: Kremniyning davriy sistemadagi o`rni va atom tuzilishi

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Kremniy davriy sistemaning uchinchi davri to‘rtinchi gruppa bosh gruppachasida 14–tartib raqami bilan joylashgan, p–elementlar oilasiga kiradi. Nisbiy atom massasi 28,086 ga teng. Тashqi elektron pog‘onasida to‘rtta elektron tutadi.

Si

14

+14

-14

1s2

2s2

2p6

3s2

3p2

3d0

3d0 ↑ ↑ 3s2 3p2 … ↑↓ .

Davriy sistemada kremniy elektronlarni oson beruvchi va elektronlarni oson qabul qiluvchi elementlar orasida joylashgan. Vodorodli birikmasida SiH4 kremniy to‘rt valentlilikni, oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Yuqori oksidlanish darajasi esa 4 (SiO2). Atomlarning nisbatan yaqin elektrmanfiylikka ega ekanliklari natijasida Si–H bog‘ining kam qutblanganligi, molekulaning qutbsizligi beshinchi, oltinchi, yettinchi gruppalar bosh gruppachalari elementlaridan farqli ravishda kremniyning vodorodli birikmasi kislotali yoki asosli xossalarni namoyon qilmasligiga sabab bo‘ladi.

Тabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati. Yer qobig‘ida tarqalish jihatidan kisloroddan keyingi ikkinchi o‘rinda turgan kremniyning massa ulushi 27,6% ni tashkil etadi. Kremniy tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Kremniy tabiatning asosiy elementidir. Ko‘pchilik tog‘ jinslari (gneyslar, granitlar, bazaltlar) va minerallar (kvars, dala shpatlari, qum, gillar) kremniy birikmalaridan tashkil topgan. Kremniy ayrim o‘simliklar poya va barglari, qush patlari va hayvon junlari tarkibiga kiradi.

Olinishi va ishlatilishi. Kremniy (IV)–oksidini magniy, alyuminiy yoki uglerod bilan qaytarib kremniy olinadi:

SiO22Mg2MgOSi SiO22C2COSi

Kremniy ko‘plab qotishmalar olishda ishlatiladi. 4% kremniy tutgan po‘lat oson magnitlanish xususiyatiga ega bo‘lib qoladi. Undan transformatorlar, dvigatellar, generatorlar (elektrotexnik po‘lat) tayyorlanadi. 16% va undan ortiq kremniy tutgan po‘lat (kislotaga chidamli po‘lat) kimyoviy sanoatda apparat va uskunalar tayyorlashda ishlatiladi. Kristall holidagi toza kremniy radio–va elektrotexnikada yarim o‘tkazgich sifatida ishlatiladi. Ular Quyosh nurini elektr energiyasiga aylantiradi. Kremniyli quyosh batareyalari kosmik qurilmalarda energiya manbai sifatida qo‘llanadi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Kremniyning xossalari. Muhim birikmalari

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Fizik va kimyoviy xossalari. Kremniy tashqi ko‘rinishidan metallarga o‘xshab ketadi. Kristall kremniy kulrang–po‘lat rangli, metall yaltiroqligiga ega modda. Izotop soni 11 ta (2434);

Kuchli qizdirilganda kremniy havoda yonib ketadi: SiO2SiO2

Qizdirilganda kremniy xlor, brom va oltingugurt bilan ham ta’sirlashadi:

Si2Cl2SiCl4 Si2Br2SiBr4 Si2SSiS2

kremniy (IV)–xloridi kremniy (IV)–bromidi kremniy (IV)–sulfidi

Kremniyning galogenli va oltingugurtli birikmalari gidrolizga uchraydi:

SiCl42H2O SiO24HCl SiS22H2O SiO22H2S

Kremniy yuqori temperaturada uglerod bilan birikadi va juda qattiq birikma–karborundni (kremniy karbidi) hosil qiladi: Karborunddan silliqlash va pardozlash toshlari tayyorlanadi

Si  C  SiC kremniy karbidi

Qizdirilganda kremniy ko‘plab metallar (Mg, Ca, Cr, Mn, Fe va b.q.) bilan silitsidlar hosil qiladi.

Metall silitsidlariga kislotalar ta’sirida kremnovodorod SiH4–silan hosil bo‘ladi:

Si2MgMg2Si Mg2Si4HCl2MgCl2SiH4

Silan–rangsiz gaz, kuchli qaytaruvchi, havoda o‘z–o‘zidan alangalanib ketadi:

SiH42O2SiO22H2O1427,2 kJ

Silandan tashqari yana bir qancha kremnovodorodlar ham mavjud, ularning umumiy formulasi SinH2n2, bu yerda n8.

Kislotalar bilan ta’sirlashmaydi. Ishqorlarning suyuqlanmasi va eritmalari bilan ta’sirlashadi:

Si2NaOHH2ONa2SiO32H2 Si2OH–H2OSiO3–22H2

Eng muhim birikmalari. Kremniy (IV)–oksidi SiO2 qattiq, qiyin suyuqlanuvchan, atom kristall panjarali, suvda erimaydigan modda. Тabiatda kvars minerali holida uchraydi. Kvarsning tiniq, rangsiz kristalini tog‘ xrustali deb ham ataladi. Kremen, agat, yashma, qum–kvarsning shakl o‘zgarishlari bo‘lib hisoblanadi.

Kislotali oksid xossasiga ega bo‘lib, ishqorlar, ishqoriy metallar karbonatlari va asosli oksidlar bilan qo‘shib, suyuqlantirilganda kremniy kislotasi tuzlari–silikatlarni hosil qiladi:

SiO22NaOHH2ONa2SiO3 SiO2Na2CO3CO2Na2SiO3 SiO2CaOCaSiO3

Ftorid kislotasidan boshqa kislotalar bilan ta’sirlashmaydi. Ftorid kislotasi ta’siridan gazsimon kremniy ftoridi SiF4 hosil bo‘ladi:

SiO24HF2H2OSiF4

Metakremniy kislotasi va uning tuzlari. Metakremniy kislotasi H2SiO3 ikki negizli kuchsiz, beqaror kislota bo‘lib, karbonat kislotadan ham kuchsizdir.

Na2SiO3H2OCO2Na2CO3H2SiO3

Metakremniy kislotasi suvda erimaydi va gelsimon cho‘kma holida ajrab chiqadi. U faqat ishqorlarda eriydi va tuzlar hosil qiladi:

2NaOHH2SiO3Na2SiO32H2O

Qizdirilganda metakremniy kislotasi osonlik bilan suv va kremniy (IV)–oksidiga parchalanadi:

H2SiO3SiO2H2O

Metakremniy kislotasini uning tuzlariga boshqa kislotalarni ta’sir ettirib olinadi. Uning tuzlari silikatlar deb ataladi. Faqat ishqoriy metallar silikatlari suvda eriydi. Natriy va kaliy silikatlari (Na2SiO3 va K2SiO3) eritmalari suyuq shisha deb ataladi. Silikatlar murakkab tabiiy birikmalar–alyumosilikatlar, masalan dala shpati K2OAl2O36SiO2), kaolin (Al2O3SiO2H2O) tarkibiga kiradi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

Mavzu: Silikat sanoati

Darsning maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib, ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga, tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilmni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. O’quvchilar dunyoqarashini kengaytirish.

Kompetensiyalar:

1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:

2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi:

3. Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:

4. Kommunikativ kompetensiya:

5. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

6. O‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

7. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

8. Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:

Dars shiori: Kimki bilsa kimyoni, qo’lga olar dunyoni.

Darsning jihozlari: Plakatlar, texnik vositalar, darslik, davriy jadval, mavzuga doir tarqatmalar, slaydlar, bor, doska.

Darsda qo’llaniladigan metod: Aralash, interfaol metodlar, aqliy hujum, klaster.

Mashg’ulot bosqichlari:

№	Bosqichlar	Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 9. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.

Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.

Yangi mavzuni bayoni:  

Тabiiy silikatlar va kremnezem shisha, farfor va fayans, keramik buyumlar, qurilish va bog‘lovchi materiallar tayyorlashda ishlatiladi.

Angrenda ko‘mir bilan bir qatorda kaolin ham ishlab chiqariladi. Kaolin silikat sanoati uchun muhim xom ashyodir

Shisha. Oddiy oyna yoki butilka shishasini kremniy (IV)–oksidi (kvars, qum holida) va kalsiy karbonatini (ohaktosh, marmar holida) natriy karbonati (soda holida) bilan suyuqlantirib olinadi:

CaCO3SiO2CaSiO3CO2 Na2CO3SiO2Na2SiO3CO2

Sement. Sement ishlab chiqarish uchun hom ashyo ohaktosh va gil tuproq maydalanadi va aylanuvchi pechga yuboriladi, pechdagi harorat 450C gacha ko‘tariladi. Bunday haroratda hom ashyo tarkibidagi suv va karbonat angidrid chiqib ketadi. Natijada qotuvchi massa bo‘laklari–klinker olinadi. Klinkerni kukunga aylantirib sement olinadi.

Beton va temir–beton. Sement bog‘lovchisini qum, mayda shog‘ol, yirik shog‘ol, toshlar bilan aralashtirib beton olinadi. Beton ichiga temir sim, armatura va trubalardan karkas tuzilmasi qo‘yib temir–beton olinadi. Beton va temir–beton xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladi.

Keramika. Gildan tayyorlangan buyumlar–keramika deb ataladi. Sopol (keramik buyumlar) tayyorlash uchun hom ashyo gil tuproq, kaolin, qum, bo‘r, dalomitlar hisoblanadi. Nozik sopollar tayyorlash uchun asosiy hom ashyoga tal’k, glinozem, magniy oksidi, titan birikmalari qo‘shib alohida tarkibli hom ashyo tayyorlanadi.

Maqsadga muvofiq hom ashyo tayyorlash  loy (sopol massasi) tayyorlash  qoliplarga quyish (ma’lum bir shakl berish)  quritish  kuydirish.

Keramik buyumlar g‘ovaklari suv o‘tkazmasligi va ifloslanib ketmasligi uchun osh tuzi kuydirish pechiga tashlanib, buyumlar yuzasi glazur bilan qoplanadi (osh tuzining bug‘lari kremniy oksidi bilan reaksiyaga kirishadi) va buyum yuzasi silliq, shishasimon, o‘tkazmaydigan yaxlit qatlamli bo‘lib qoladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.

O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.

12 .AMALIY MASHG’ULOT