|
«Birga
-
ko'p» (1:M) aloqa
deganda, A elementning bitta qiymatiga В
obyektning bir nechta qiymati mos kelishi tushimiiadi. Bunday aloqalarai ikkita
milli chiziqlar bilan belgilaymiz. Bunday aloqalarda A B ni identifikatsiyalamaydi.
Berilganlar elementlari orasidagi aioqalar ikkaia yo'nalishda bo'lishi mumkin.
Shuning uchun, «ko'pga-bir» (M:I) alcqa va «ko'pga -- ko'p» (M : M) aioqalar ham
mavjud. Berilganlar eiementlarining N ta turi orasidagi aioqalar soni N(N-l) iborat.
Yozuviar orasidagi aloqalar
Berilganlar elementlari orasidagi aioqalar turlicha bo'lgani ucmin, yozuvlarni
bog’lovchi milli chiziqlar 1:1, 1:M. M:I va M:M tuvlarida bo'lishi mumkin.
Yozuvlar o'zaro kalitlar orqali bog’ianadi. Masalan: REYS-RAQAMI
birlamchi kalit bo'lib, u REYS-RAQAMI + SANA birlashgan kalit bilan bog'langan
va shu orqali ikkala yozuvlar orasida 1:M aloqasi o'matilgan. Berilganlar
elementlarini yozuvlar orqali ifodalashda chizmadagi aloqalaming soni ancha
kamayadi. Lekin hamma aloqalami chizma orqali baribir ko'rsatib bo'lmaydi. BBB
tizimlari qanday bo'lishidan qat'i nazar, chizmalar quyidagi qoidaiarga rioya qilishi
shart:
•
har bir yozuv sodda tuzilishga, ayrim yozuvlar esa murakkab kalitlarga ega
bo'lishi mumkin;
•
chizmadagi yozuvlar va berilganlar elementlari o'z nomlariga ega bo'lishi;
•
yozuvlardagi hech bir berilganlar elementlari va yozuv bir xil nomga ega
bolmasligi;
•
yozuvlar orasidagi aioqalar milli chiziqlar orqali ko'rsatilishi va 1:1, 1 :M,
M: 1, M:M turlardan birida bo'lishi;
•
yozuvlardagi birlamchi kalitlar alohida belgiianishi;
•
yozuvlardagi boshqa kalitlarning ham aloqasi ko'rsatilishi;
•
chizmalar berilganlarning xususiyatlarini ifodalagani uchun, ular iloji
boricha turg'un bo'lishi.
Relatsion tizimlar birdaniga keng tarqalmadi. Berilganlar bazasining asosiy
nazariy nati-jalari o`tgan asrning 70- yillarida olingan va shu vaqtlarda relatsion
BBBT namunalari yaratil-ganga qaramay, uzoq yillar davomida bunday
tizimlarning samarasi juda past deb hisobangan. Lekin, relatsion BB tashkil qilish
va ularni boshqarishdagi usullar va algoritmlar asta - sekin to`planib borishi
natijasida, XX asrning 80– yillarining o`rtalariga kelib, relatsion tizimlar bozordan
dastlabki yaratilgan BBB tizimlarini siqib chiqardi.
Berilganlarni relatsion modeli, to`plamlar nazariyasi va predikatlar
mantig`idan kelib chiqadigan matematik tamoyillarga asoslanadi. Bu tamoyillar
birinchi marta berilganlarni model-lash sohasida 1960- yillar oxirida o`sha paytda
IBM kompaniyasi xodimi bo`lgan doktor E.F. Kodd tomonidan ishlatilgan bo`lib,
1970 – yilda elon qilingan.
Kodd qoidalari
Kodd tomonidan 1970 – yilda e’lon qilingan “Katta bo`linuvchan berilganlar
banki uchun berilganlarning relatsion modeli” nomli maqola zamonoviy relatsion
BB avlodining boshida turadi deb, hisoblash mumkun. Kodd relatsion modelning 13
ta qoidasini aniqlab berdi (ularni Koddning 12 ta qoidasi deyiladi).
Koddning 12 ta qoidasi:
0.
Relatsion BBBT berilgan bazasini o`zidagi relatsion imkoniyatlari orqali
to`liq boshqarishga ega bo`lishi kerak.
1.
Axborot qoidasi-relatsion BB dagi barcha ma’lumotlar (jumladan,jadvallar
nomi va ustunlar nomi) jadvaldagi qiymat sifatida qat’iy aniqlanishi kerak.
2.
Kafolatli kirish-relatsion BB dagi har qanday ma’lumotga kirish jadval
nomi, birlamchi kalit va ustunlar nomi kombinatsiyalari orqali
kafolatlangan bo`lishi kerak.
3.
Bo`sh qiymatlarni to`ldirish (null value) - BBBT oshkormas ravishda
beriladigan qiymat-lardan tashqari, ixtiyoriy domenlarga bog`liqsiz ravishda
bo`sh qiymatlar bilan ishlashni (noma’lum yok foydalanilmagan qiymatlar)
bilishi lozim.
4.
Onlaynli relatsion jurnal-BB ning tavsifi va uning mazmuni,mantiqiy
darajada jadval sifatida ko`rsatilgan bo`lib,ularga BBning tilidan
foydalangan holda so`rovlarni qo`llash imkoniyati yaratilishi kerak.
5.
Berilganlarni boshqarish tili to`liq kamida bitta til aniq belgilangan
sintaksisga ega va keng qmrovli bo`lishi kerak.U, berilganlarni tuzilishining
tavsifini, berilganlar ustida amallar bajarishni, butunlik qoidasi, mualliflik
huquqi va tranzaksialarni qo`llab quvvat-lashi kerak.
6.
Ko`rsatilganlarni (views) o`zgartirish qoidasi-nazariy yanglanishi mumkin
bo`lganlar,har qanday ko`rsatilganlar tizim orqali yanglanishi lozim.
7.
Kiritish, o`zgartrish, o`cherish - BBBT faqat berilganlarni tanlashni emas,
balki kiritish, o`zgartirish, o`cherish amallarini ham bajarishi lozim.
8.
Berilganlarning fizik mustaqilligi-ilova programmalar va maxsus
programmalar, beril-ganlar fizik usulda kirish va berilganlarning saqanish
tuzilmalariga, mantiqiy ta’sir qilmaydi.
9.
Ma’lumotlarning mantiqy mustaqilligi-ilova programmalar va maxsus
programmalar jadvallar tuzilishidagi o`zgarishlarga mantiqan ta’sir
qilmaydi.
10.
Butunlikning mustaqilligi - BB tili butunlik qoidalarini aniqlash
imkoniyatiga ega bo`lishi kerak. Ular onlayn bo`limida saqlanishi va uni
chetlab o`tib ma’lumotlarga o`zgartirish kiritish mumkin bo`lmaslgi kerak.
11.
Taqsimot mustaqilligi-ilova-programmalar va maxsus programmalarga,
ma’lumotlarning 1- marta ishlatilishi yoki takroriy ishlatiishidan qat’i nazar,
mantiqiy ta’sir qilmaydi.
12.
Buzmaslik – quyi darajadagi tillardan foydallangan holda, BB tili orqali
anqlangan beril-ganlar butunligi qoidasini buzishga yo`l qo`ymaslik.
Kodd relatsion algebrani BB relatsion boshqarish tizimiga, berilganlarni
bog`langan termalarga taqsimlash uchun qo`llashni taklif qildi. U o`zining BB
tizimini, berilganlar termasi asosidagi konsepsiya atrofida yaratdi.Berilganlarning
relatsion modelini yaratgani uchun 1981-yilda Kodd Hisoblash texnikasi bo`yicha
Amerika assotsiatsiyasining Tyuring mukofotiga sazovor bo`ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
