№3-, 4- mavzular. Berlganlar bazasi axritekturasi

Raqami 

Familya ismi 

Jins

i 

Kasbi 

Tug’ilg

an sana 

Bo’lim 

Kasb 

kodi 

lavozim 

537300

 

Sattorov Hasan

 

1

 

03

 

100365

 

044

 

73

 

Ilisobchi

 

287191

 

Choriev 

Ahmad

 

1

 

05

 

101055

 

172

 

43

 

Prcmmachi

 

535502

 

Lakaeva 

Zamira

 

 

07

 

090988

 

044

 

02

 

Laborant

 

796324

 

Meliev Sodiq

 

1

 

11

 

011162

 

090

 

13

 

O’qituvchi

 

159718

 

Aliev Farhod

 

1

 

13

 

021278

 

172

 

43

 

Duradgor

 

051883

 

Temurova 

Nozirna

 

0

 

03

 

091170

 

044

 

13

 

Hisobchi

 

036453

 

Jalilov 

Ilhom

 

1

 

08

 

1109

81

 

044

 

02

 

Ma

slah

atc

hi

 

241618

 

Slwxov 

Vali

 

1

 

07

 

0712

65

 

172

 

55

 

Mu

han

dis

 

761903

 

Salimov 

Anvar

 

1

 

11

 

0110

59

 

172

 

21

 

Me'

mo

r

 

372921

 

Kvbaeva 

Sanobar

 

0

 

 

03

 

0204

82

 

090

 

93

 

Akt

risa

 

2.4-rasm. 

---

2.5-rasm. 

Berilganlarni  o'zaro  bog'liqliklarini  abstrakt  talqin  qilish  uchun  ulaming 

orasidagi  munosabatlami  ko'rsata  oladigan  rivojlangan  uslublar  mavjud  bo'lishi 

kerak.  Berilganlar  orasidagi  munosabatlami  qo'yilgan  talablarga  nisbatan  amalga 

oshirish imkoniyatini beruvchi intellektual  vositani 

berilganlar modeli 

deb ataladi. 

Berilganlar modeli abstraksiya usuli bo'lib, u obyektdagi alohida elementlarni etnas, 

balki yaxlit obyektni atributlari bilan ko'rish imkoniyatini beradi. Abstraksiya usuli 

kerakmas  mayda  narsalarga  e'tibor  qaratmasdan,  obyektlaming  asosiy  xossalariga 

e'tibor  qaratishni  talab  qiladi.  Berilganlaming  modellarida  abstraksiya  usuli 

berilganlarni  turkumlarga  ajratilgan  holatda  tahlil  qilish  va  berilganlar  bazalami 

to'g'ri loyiha-lashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ko'rilgan turkumlarga tayangan 

holatda umumiy turkum-larni qurish imkoniyatini beradi. 

Haqiqiy dunyodagi turli jabhalami akslantiruvchi har xildagi modellar mavjud. 

Masalan,  fizik  modellar  fizik  xususiyatlami  tushunishga,  matematik  modellar 

matematik  va  maxsus  belgilar  orqali  dunyoning  abstrakt  yoki  jarayonning  aniq 

tavsifini tushunishga, iqtisodiy modellar esa ulardagi alohida xossalami akslantirish 

orqali  iqtisodiyotning  rivojlanishini  bashorat  qilishga  yordam  beradi.  Berilganlar 

modeli  berilganlaming  ma'nosini  qisman  taqdim  etishni  va  bu  bilan  haqiqiy 

dunyodagi bilimlar bilan bizni qisman ta'minlashi mumkin. 

Haqiqiy  dunyodagi  jarayonlarni  akslantiruvchi  yagona  modelni  qurish 

mumkinmi,  degan  savolga  yo'q,  deb  aniq  javob  berish  mumkin.  Chunki  haqiqiy 

dunyodagi jarayonlar va bilimlar - bu ochiq tizimdan iborat. Shunday ekan, u doimiy 

ravishda o'zgarib turadi. Hattoki, aniq bir sohada to'plangan bilimlar orqali ham shu 

soha to'liq o'rganib bo'lindi, deb aytish mumkin emas. Muhimi, modeldagi bilimlar 

hajmi  va  berilganlaming  ma'nosi,  berilganlarni  foydalanish  maqsa-diga  mos 

kelishidadir. 

Shu  nuqtayi  nazardan  ham  berilganlaming  predmet  soha  bilan  uzviyligi 

ta'minlangan  holda  ko'riladi. Biz  ham  berilganlar  modeliga  BB  nuqtayi  nazaridan 

qaravmiz.  Yanada  aniqroq  aytsak 

obyektning  nomi,  xossasi  va  xossaning'qiymati 

(berilgan) nuqtayi nazandan qaraymiz. Berilgan-lar va ular orasidagi aloqalarga shu 

nuqtayi  nazardan  qarash,  berilganlaming  turli  modellarini  yaratishga  olib  kelgan. 

Masalan,  berilganlaming  iyerarxik  va  tarmoq  modellari,  ularda  berilgan-larning 

elementlari tugunlardan, ular orasidagi aloqalar esa chiziqlar orqah ifodalanadi.  

raqa

m 

yan

var 

fev

ral 

ma

rt 

apr

el 

ma

y 

lyu

n 

iy

ul 

avgast sentyabr oktyabr noyabr dekabr 

5373

00 

120

0 

140

0 

190

0 

280

0 

340

0 

400

0 

425

0 

50

00 

450

0 

365

0 

340

0 

3500 

2871

91 

500

0 

5:0

0 

600

0 

450

0 

420

0 

530

0 

670

0 

70

00 

785

0 

740

0 

725

0 

8000 

5355

02 

1:0

0 

I 

coo 

120

0 

150

0 

160

0 

145

0 

150

0 

18

00 

.750  220

0 

040

0 

2300 

7963

24 

300

0 

350

0 

400

0 

400

0 

400

0 

350

0 

370

0 

40

00 

350

0 

340

0 

325

0 

4000 

1597

18 

220

0 

240

0 

250

0 

280

0 

300

0 

380

0 

325

0 

35

00 

360

0 

365

0 

345

0 

3500 

0518

83 

320

0 

240

0 

290

0 

38

00 

440

0 

400

0 

42

50 

50

00 

450

0 

370

0 

440

0 

4200 

0364

53 

420

0 

44

00 

390

0 

2S

00 

340

0 

330

0 

430

0 

45

00 

450

0 

470

0 

440

0 

4600 

2416

18 

520

0 

555

0 

590

0 

580

0 

540

0 

530

0 

530

0 

55

00 

550

0 

570

0 

540

0 

5600 

7619

03 

620

0 

455

0 

490

0 

480

0 

540

0 

540

0 

540

0 

65

00 

470

0 

530

0 

570

3 

5600 

3729

21 

320

0 

340

0 

270

0 

370

0 

540

0 

400

0 

425

0 

50

00 

350

0 

370

0 

420

0 

4500 

---

Berilganlar  orasidagi  aloqalami  tavsiflashdagi  yana  bir  о’ta  kuchli  usul 

berilganlami  turli  xususiyatlarga  ajratilgan  holatda,  ulardagi  о’zaro  aloqalarni 

o'rganishdan iborat. Talablar darajalariga nisbatan bunday  modellarni ikki turga 

ajratishadi: kuchli va kuchsiz turlar. 

Kuchli turdagi modellarda, 

hamma berilganlar qaysidir bur turkumga kiritilgan 

holatda  ko'riladi.  Agarda  berilganlami  birorta  turkumga  kintib  bo'lmasa,  uning 

sun'iy  usullar  yordamida  birorta  turkumga  keltiriladi.  Ayrim  berilgan  modellari 

esa,  mumkin  bo'lgan  turkumlar  avvaldan  aniqlangan  va  ular  dinamik  ravishda 

o'zgarishi mumkin emas, degan nuqtayi nazar asosida quriladi. 

Kuchsiz  turdagi  modeller 

esa,  hech  bir  turkumlarga  bog  lanmagan  holatda 

ko'riladi.  Turkumlardan  foydalanish,  har  bir  aniq  vaziyatga  nisbatan  maqsadga 

muvofiq ravishda ko'riladi. Berilganlar o'z holicha yoki boshqa berilganlar bilan 

o'zaro bog'liq ravishda ko'riladi. Turkumlar boshqa berilganlar bilan bir qatordagi 

nuqtayi nazar ostida qaraladi. 

Berilganlaming  kuchli  turdagi  modellarining 

bir  qator  e’tiborli  tomonlari 

mavjud.  Ular  berilganlarning  abstrakt  xususiyatlarini  yaratishda  turkumlar 

doirasidagi  atamalarga  bog'liq  ravishda  tadqiqot  о’tkazish  imkoniyatini  beradi, 

ya'ni  aniq  berilganlaming  xususiyatlari  asosidagi  nazariyani  qurish  imkoniyatini 

beradi.  Turkumlardagi  alohida  xususiyatlar  berilganlardan  voris  sifatida  o'tadi. 

Bundan  tashqari,  nomlari  takrorlanmaydi  o'xshash  obvektlar  va  ularning 

xususiyatlari  mos  ravishda  turkum  nomi  va  turkum  xu'susiyatining  nomiga 

abstraktlashadi.  Masalan,  turkumning  nomini  XIZMATCHI,  turkumning 

xususiyatinmg  nommi  «tug’ilgan  sanasi»  deb  nomlash,  har  bir  

tug'ilgan sanasi, qiymati> uchligida xizmatchi nomini takrorlashdan qochiladi. 

Berilanlaming kuchli turdagi modellarining yana bir ustunligi ularning asosiy 

xususiyatlari bilan bevosita aniqlanadi, ya'ni hamma berilganlar qaysidir turkumga 

tegishli  deb  qaraladi.  Bu  usul  yordamida,  berilganlar  o'rtasidagi  ziddiyatlardan 

qutilish mumkin, chunki ma’nosi yaqin berilganlar modelda bir-biriga yaqin deb 

qaraladi. Bu narsani har doim ham, kuchsiz turdagi berilganlar modelida kuzatib 

bo’lmaydi.  Berilganlaming  bu  dalili  ularni  umumiy  tuzilishida  dalillarming 

turlicha  o'rinda  bo'lishini  ta'minlaydi.  Agarda  dalillar  bir-biriga  zid  bo'!sa-yu, 

taqdimoti bo'yicha ham bir-biridan yiroq bo'lsa, berilganlar orasidagi ziddiyatlami 

aniqlash juda murakkab. 

Berilganlarning  kuchli  turdagi  modellaridan  farqli  ravishda,  berilganlarning 

kuchsiz turdagi modellari berilganlar va turkumlarning integratsiyasini ta'minlaydi. 

Ulardagi eng yuqori darajadagi imkoniyatlar predikatlarni hisoblash evaziga amalga 

oshiriladi. Berilganlarning ko'pgina modellarida predikatlarni hisoblash, modelning 

asosiy vositalari yordamida amalga oshirib bo'lmaydigan bilimlarni taqdimoti uchun 

ishlatiladi. Ushbu turdagi modellaming ustun tomoni, berilganlarni bevosita ko'rish 

va  predikatlar  orqali  yozuvlar  bilan  ishlash  imkoniyatini  yaratadi.  Predikatlarni 

hisoblash  maxsus  tillar  (masalan,  QBE)  berilganlar  atributlarini  ko'rib  turgan 

holatda  amalga  oshiriladi  va  berilgan  ustida  bajarilgan  natijalami  ham  bevosita 

---

ko'rish imkoniyati mavjud. Bu BB tizimlarini yaratish yoki maxsus foydalanuvchilar 

uchun juda keng va qulay imkoniyatlami ochib beradi. 

Berilganlarning  relatsion  modellarida  ana  shu  kuchli  va  kuchsiz  modellardan 

birgalikda  uyg'unlashgan  holatda  foydalaniladi.  Agarda  berilganlarni  kuchli 

modellaridan loyihalash bosqichida foydalanilsa, amaiiy jihatdan esa berilganlarga 

bevosita  ishlov  berish  jarayonida  berilganlarning  kuchsiz  modellaridan 

foydalaniladi.  Ikkala  modellaming  o'zaro  integratsiyasi  natijasida  zamonaviy 

relatsion BBB tizimlari yaratilgan. 

Berilganlar modellarida eng kichik bo'linmas berilgan, 

berilganlar elementidan 

iborat. Berilganlar elementini taqdim qilish uchun turli figuralardan foydalaniladi, 

shulardan  biri  ellips  orqali  biz  berilganlar  elementining  turini  modellashtirish 

jarayonida foydalanamiz. Masalan, 

Berilganlar elementi o'z-o'zidan hech narsani anglatmaydi. U birorta boshqa bir 

berilganlar elementi bilan bog'langandagina, birorta ma'noga ega bo'ladi. 

BB  berilganlar  elementlari  va  ular  orasidagi  aloqalardan  iborat  bo'ladi. 

Berilganlar  bazasi  turli  turdagi  berilgan  elementlaridan  tuziladi,  shuning  uchun 

ulami  tasvirlashda  turli  xildagi  chizmalar  ishlatiladi.  Ba’zi  chizmada  faqatgina 

berilganlar  elementlarining  mantiqiy  chizmasi  keltirilgan  bo'ladi,  bunda 

berilganlarning kompyuterning tashqi xotirasida qanday joylashgani xususida hech 

qanday ma'lumotlar berilmaydi. Masalan, Toshkent metrosining rasmiy chizmasida 

stansiyalar  va  ular  orasidagi  aloqalar  tasvirlangan  bo'lib,  u  stansiyalarning 

joylashishi  va  yer  osti  hamda  yer  ustidagi  yo'llar  qanday  joylashgani  xususida 

ma'lumotlar  bermaydi.  Biz  stansiyalar  orasidagi  masofalar,  yo'llarning  qayerda 

burilgani,  qayerda  yer  ustidan  o'tishi  xususida  ma'lumotlarni  chizmadan 

ololmaymiz. Yo'llarda  qanday  o'zgarishlar  bo'lsa, u  mantiqiy  chizmaga  aslo  ta'sir 

qilmaydi. Biz Toshkent metrosining chizmasini haqiqiy obyektning haqiqiy modeli 

sifatida  qabul  qilishimiz  mumkin.  Berilganlar  bazasidagi  chizmalar  kabi  bu 

chizmalami haqiqiy dunyodagi real obyektning akslanishi sifatida qabul qilishimiz 

mumkin 

 

Chizmalar 

Berilganlaming  tuzilishini  rasmiy  tarzda  tavsiflash  zarur.  Berilganlar 

bazasidagi berilgan-laming tuzilishi xususidagi mantiqiy va fizik tavsiflaridan BBB 

tizimlarida  foydalaniladi.  Beril-ganlar  bazasining  umumiy  mantiqiy  tuzilishini 

chizma 

deb  ataladi.  Chizmani  berilganlaming 

umumiy  modeli,  konseptual  model 

yoki 

konseptual  chizma 

deb  atashadi.  Chizma  berilgan  ele-mentlarining  turlarini 

ko'rsatadi.  Chizma  obyekt  nomi,  undagi  atributlar  va  ular  orasidagi  aloqa-lami 

ko'rsatadi.  Chizmadagi  tuzilishda  berilganlar  elementlarining  qiymatlari  kelishi 

mumkin.  Masalan,  aeroportdagi  Tabloda  samolyotlarning  kelishi  va  ketishi 

xususidagi ma'lumotlar doimiy ravishda turadi. Lekin ulaming qiymati vaqti bilan 

---

o'zgarib  turadi.  Agarda  uni  shu  turi-shicha  qabul  qilsak,  u 

chizmaning  nmxasiga 

aylanadi. Demak, chizmaning nusxasida obyekt o'z qiymatlari bilan e'tirof etiladi. 

Yozuvlar  bir  necha  turdagi  berilgan  elementlarining  ixtiyoriy  ketma-

ketligidagi majmuasidan iborat. Berilganlar ketma-ketligi chizmaning nusxasi kabi 

o'z  qiymatlariga  ega  bo'lishi  mumkin.  Ularni 

yozuvning  nusxasi 

deb  atashadi. 

Yozuvlardagi  har  bir  turning  nomini  atribut  nomiga  almashtirib,  ularni 

katakchalarda  tasvirlasak,  yozuvining  blokini  hosil  qilish  mumkin.  Tagiga 

chizilgan atribut shu yozuvning kalitini anglatadi. 

Har bir yozuv N ta turli tuzilishga ega bo'lgan obyektlardan iborat, BB esa 

ana  shunday  turli  yozuvlarning  to'plami  va  ular  orasidagi  aloqalardan  iborat. 

Chizmalami tasvirlash usullari ham bir qancha. Chizmada haqiqiy obyektlar, sotib 

oiish  tizimiga  taalluqli  yozuvlar  orasidagi  aloqalar  keltiriladi.  Bloklami 

birlashtiruvchi uzluksiz chiziqlar bloklar orasidagi aloqalarni, uziukli chiziqlar esa 

kesishma havolalarni ifodalaydi. Chizmadagi aloqalar bizga berilganlar xususidagi 

qo'shimcha ma'lumotlami, masalan, qaysi mahsulotlar qancha hajmda buyurilgan, 

degan savolga javob bermaydi. 

E'tibor  bergan  bo'lsangiz,  chizmalar  doimiy  ravishda  jadvallar  orasidagi 

berilganlaming  aloqalarini  ifodalashini  ko'rdingiz.  Berilganlar  elementlari 

orasidagi  aloqalar  turlicha  bo'lishi  mumkin.  Berilganlar  elementlari  orasidagi 

aloqalardan oldin ba'zi berilgan modeli bilan bog'liqlikdagi ayrim tushunchalarni 

berib o'tamiz.