№3-, 4- mavzular. Berlganlar bazasi axritekturasi

yozuvlar

 deb ataladi. Ikkita elementdan iborat yozuv 

ikkilik yozuv

 

deyiladi. N ta elementdan iborat bo‘lsa, 

N talik yozuv

 deyiladi. Fayl har xil turdagi 

elementlarga ega bo‘lgan yozuvlarning to’plamidan iborat. Shunday qilib, faylga 

berilganlar elementlarini saqlovchi, 

ikki о 'lchovli massiv

 deb qarash mumkin. 

Ba’zi atributlarning o‘zi boshqa fayllardagi obyektlarni 

identifikatsiyalashi

 

mumkin, Masalan, 2.2-rasmdagi BO‘LIM_RAQAMl ushbu XIZMATCHI 

obyektidagi atributdan iborat, lekin uning qiymatlari qaysidir BO'LIM HUDUD 

«fayl»ida shu «fayl»ni identifikatsiyalash mumkin (2.3- rasm). ya’ni xizmatchilar 

ishlaydigan tashkilotning bo’limlari joylashgan hududlardagi manzillardan. 

Masalan, tashkilot oo‘limi qaysi mavze, ко’cha, uyda joylashgani xususidagi 

berilganlardan iborat bo lishi mumkin. 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

X

izma

tch

i 

raq

am

i 

X

izma

tch

i i

sm

i 

ji

n

si

 

K

as

b

i 

T

ug

’i

lg

an

 s

an

as

i 

Bo

’l

im

 

K

as

b

 k

u

n

li

 

L

av

o

zi

m

 

Mao

sh

 

N5 

A30 

E1  N2 

N6 

N3 

N

2 

A15 

N4 

53730

0

 

Sattorov 

Hasan 

: 

03 

10035

6 

044  73 

Hisobc

hi 

2000 

28730

2 

Sharipov 

Axmad 

: 

05 

10105

5 

172  43 

Hisobc

hi 

4800 

53550

2 

Lakayev

a Zarina 

0 

07 

09098

8 

044  02 

Labara

nt 

1100 

79632

4 

Meliyev 

Soxib 

: 

11 

01116

2 

090  13 

O’qituv

chi 

1400 

15971

8 

Aliyev 

Farhod 

: 

13 

02127

8 

172  43 

Duradg

or 

1800 

05188

3 

Qo’yliye

v 

Shuhrat 

: 

03 

15121

5 

019  73 

Dizayn

er 

5800 

03612

5 

Temirov

a 

Nozima 

0 

08 

01105

5 

172  21 

Hisobc

hi 

2000 

78690

3 

Saidov 

Anvar 

; 

11 

01101

2 

090  93 

Me 

’mor 

3700 

 

 

 

 

 

 

2.2-rasmdagi berilganlar elernentining oddiy ikki o‘lchovli akslanishini, ba’zan 

tekis akslanish

 deb atashadi. Shuning uchun ham 

tekis

 yoki 

ikki o’lchovli fayl

 

tushunchalari ham kiritilgan. 

 

Obyekt elementlariga murojaat qilish uchun atributlardan bittasi obyektni 

bir qivmatli identi-fikator vazifasini o'tashi kerak. XIZMATCHI obyektining 

Birlamchi kalit 

Murakkab kalit 

Atribut nomi 

Taqsimot shakli 

Atribut qiymati 

yyyy 

Obyektlar 

avnilovchi 

Domen 

Baz’i atributlarning 

o’zi boshqa 

fayllarda 

obyektlarni ayirlaydi 

---

identifikatori XIZMATCHI_RAQAMI bo’li-shi mumkin. TALABA obyektining 

identifikatori TALABA_RAQAMI yoki REYTING_DAFTARI bo‘lishi 

 

2.3-rasm. 

 

mumkin. 

Obyektni  aniqlovchi  atribut  noyob  bo’lishi  shart.

  Ayrim  vaziyatlarda 

obyektdagi yozuvlarni identihkatsiyalash uchun bittadan ortiq atribut kerak bo’lishi 

mumkin. Masalan, samolyot reyslari xusu-sidagi yozuvni identifikatsiyalash uchun, 

albatta  REYS_RAQAMI  va  SANA  atributlari  zarur.  Faqatgina  reysning  nomeri 

yetarli emas, chunki shu reys bilan samolyotlar har kuni uchishi mumkin. Yozuvni 

novob ravishda aniqlovchi atributga kortejning kaliti sifatida qaraladi va u 

birlamchi 

kalit

 deb ataladi. Kalit bittadan ortiq atribut elementlaridan tuzilishi mumkin, u holda 

uni 

birlashgan  kalit,  murakkab  kalit

  yoki 

tarkibli  kalit

  deb  atashadi.  Birlashgan 

kalitlar  REYS_RAQAMI  +  SANA  yoki  (REYS_RAQAMI,  SANA)  tarzda 

belgilanadi.  Ba’zan  birlamchi  kalit  uchun  bir  nechta  atributlardan  foydalaniladi. 

Masalan, aeroflot kassasini obyekt sifatida olaylik va u REYS_RAQAMI, SANA, 

MANZIL,  KASSA_TUSHUMI  atributlaridan  iborat  bo‘lsin. KASSA_TUSHUMI 

atributini  identify-katsiyalash  uchun  REYS_RAQAMI,  SANA,  MANZIL  atribut 

elementlaridan foydalanish zarur.Shu-ning uchun aeroflot kassasini obyekti uchun 

birlamchi kalit

 REYS RAQAMI + SANA + MANZIL bo’ladi. 

Yozuvlar  biron  bir  noyob  bo’lmagan  xususiyatlar  bilan  ham  bog’langan 

bo’lishi  mumkin,  Masalan,  2.2-rasmdagi  XIZMATCHI  obyektida  KASBI  yoki 

KASB_KODI  atributlarida  bir  nechta  takrorlanuvchi  elementlar  mavjud.  Bu 

atributlarning har biri alohida kalit bo’la olmaydi. Lekin bir-lashgan holda, noyob 

murakkab kalit

 bo’la oladi va obyekt yozuvlarini bir qiymatli identifikatsiya-laydi. 

Agarda  talaba  obyektidagi  familiyasi,  ismi  va  otasining  ismidan  iborat  uchta 

atributlarda aynan o‘xshash qiymatlar bo’lmasa, ularni ham kalit sifatida ishlatish 

mumkin. Ana shunday kalitlar, birlamchi kalitga 

muqobil kalitlar

 deb ataladi. 

Berilganlar  bazasi  Nta  obyektga  tegishli  yuzlab  ikki  o’lchovli  fayllarni 

saqlashi mumkin. Le-kin berilganlar bazasining asosiy maqsadi berilganlarga ishlov 

berishdan  iborat  ekanligini  biz  yuqo-rida  ta’kidlagan  edik.  Obyektlar  ustida 

so‘rovlarni  tashkil  qilish  uchun  turli  tillardan  fovdalanishni  biz  keyingi  boblarda 

batafsil o‘rganamiz. Avval, so‘rovlarni tashkillashtirishda ko‘nikmalar hosil qilish 

uchun, bu masalani mantiqiy jihatdan ko‘rib chiqamiz. 

So‘rovlar  ikki  turga  oddiy  va  murakkab  so'rovlarga  bo’linadi. 

Oddiy  so'rov

 

deganda, bir vaqt-da bitta atributga ishlov berish tushuniladi. Bu atribut berilganlar 

bazasidagi  bitta  obyektdan  yoki  bir  nechta  obyektlardan  izlanishi  mumkin.Bunda 

faqatgina bitta yoki bir nechta kalitlardan foydalaniladi. 

Bo’lim 

Mavze 

Ko’cha 

Uy 

044 

Shayxontoxur 

Olmazor 

45 

172 

Bodomzor 

Usta-Shirin 

48 

090 

Chilonzor 

Qa’ni 

156 

019 

Shayxontoxur 

O’qchi 

26 

---

Murakkab so ‘rov

 deganda esa, bir vaqtda bir nechta atributlarga ishlov berish 

tushuniladi. Bu atributlar bitta yoki bir nechta obyektga tegishli bo’lishi mumkin. 

Murakkab so‘rovlarda turli xildagi bir nechta kalitlardan foydalaniladi. 

2.1-jadvalda oddiy va murakkab so‘rovlarga, so‘rov turi va so‘rov turiga 12 

ta misollar keltirilgan. Jadvalda E - obyektni, A - atributni, V - qivmatni, * o‘rnida 

esa =, 

≠,

 ≤ <, ≥, > taqqoslash belgilaridan ixtiyoriysi kelishi mumkin. 

Semiz  qora  kursivda  keltirilgan  savollar  murakkab  savollar,  qolganlari  esa 

oddiy savollar. Ushbu savollarga javoblarni topish uchun XIZMATCHI obyektidagi 

oxirgi  ustunni  olib  tashlaymiz  hamda  ba’zi  atributlarning  nomini,  faqat  qulaylik 

uchun, ozgin 

a o‘zgartiramiz (2.4-rasm). 

 

MAOSH 2010 nomi bilan XIZMATCHI obyektiga bogliq yana bir massiv 

keltiramiz yoki endi aniqlik kiritib. uni deyarli  jadvalga o’shagani uchun iadval 

deb atashimiz ham mumkin (2.5-rasm). Ushbu jadvalda 2. rasmdagi 

XIZMATCHI obvektidagi xizmatchilammg raqamianga bog - langan Vavishda, 

ana shu obyektlaming 2010-yilda olgan maoshlari kel- lirifgan boMsin. 2.1-

_iadvalga elibor bersangiz, obyektlanm.g 200-yildagi maoshlari xususida ham 

so‘rovlar mavjud. Shunmg uchun MAOSH_2009 nomli jadvalni yaratishni 

hurmatli talabaga qoldiramiz. 

 

Uchchala  jadval  tayyor  bo‘ldi,  deb  faraz  qjlgan  holda,  ana  shu  jadvallar 

sizning  birinchi  XIZ-MATCHI  o‘quv  loyihangizdagi,  soddagina  BB  bo’lsin,  Shu 

jadvallardan  foydalangan  holda,  2.1-jadvaida  keltirilgan  savollarga  javoblarni 

topishni  ham  Sizga  qoldiramiz.  Ushbu  mashqlarni  bajarish  natijasida,  Sizda  BB 

bilan  ishlov  jarayonidagi  faqatgina  berilganlarni  tanlash  orqali  qanday  bajarilishi 

xususidagi boshlang'ich tasavvur shakllangan bo'lsa, demak, Siz BB nima ekanligini 

anglab yetgansiz va to’g’ri yo’nalishdasiz.