2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи


Илк урта асрлар Шимолий Тохаристон ва Сугд маданияти ва санъати



Download 25,06 Mb.
bet15/81
Sana14.04.2022
Hajmi25,06 Mb.
#550822
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   81
Bog'liq
Ўзбекистон маданияти ва санъати 2021

Илк урта асрлар Шимолий Тохаристон ва Сугд маданияти ва санъати
Асосий саволлар:

  1. Сугд ва Шимолий Тохаристон маданияти санъати

  2. Илк урта асрларда моддий маданият таракиёти

  3. Илк урта асрларда бадий ва амалий санъатнинг жамият таракиётидаги урни.



Таянч суз ва иборалар: Тохаристон, Сугд


Дарснинг максади: Илк урта асрлар Шимолий Тохаристон ва Сугд маданияти ва санъати хакида маълумот бериш.
VIII асрнинг 40 — йилларидан Термиз ва Чағониён юртлари батамом Араб халифалиги таркибига киритилди. Бу даврдан сунг то ИХ аср охирига кадар яъни Термиз ва Чағаниённинг Сомонийлар давлати таркибига утказилишига кадар бу улкаларда содир булган ижтимоий — иктисодий жараён мусулмон мамалкалатлари билан узвий боглик холда ривожланди.
806 — 810 йилларда Термиз ва Чагониён халклари Рафи Ибн Лайс бошчилигидаги аббосий сулоласига карши кутарилган халк харакатларида фаол иштирок этган. 821 йилдан бу юртлар Тохарийлар давлатининг катта мулклиги эди. Бу холатни уларнинг Тохаристон мулкликларининг халифа хазанасига тулаган хирожидан хам кузатиш мумкин. Чагониён араб халифаси газнасига йилиги 48500, Термиз эса 47100 дирхам тулаб турган. Биз бу жойда Тохаристон номини шартли равишда кулладик. Тохаристон атамаси Амударёнинг хар иккала
киргок ерлари, жумладан Сурхондарё вилояти, Жанубий Тожикистон ва Шимолий Афгонистоннинг V-VIII асрлар даври тарихини ифодалашда уринлидир. VIII асрдан бошлаб араб форс манбаларида Тохаристон ибораси
асосан Таликон шахри хозирги Афгонистоннинг Тохар вилояти маркази атрофини англатган. Ёзма манбаларда Тохаристон номи Жайхун дарёси хар икки киргоқ ерларининг асрнинг 20 йиллари Чингизхон бош — чилигидаги мугул кушинлари томонидан истило этил — ганлдан сунг учрамайди. 873 йилда тохарийлар сулоласининг Саффорийлар томонидан агдарилиши ва кейинчалик Мовароуннахр ерларида Сомонийлар сулоласи хукмронлигининг ўрнатилиши Термиз ва Чагониёнга хам уз таъсирини
кўрсатмасдан қолмади. Х аср бошида Чағониён Сосонийлар давлати таркибига киритилади. баъзи адабиётларда Сомонийлар Термиз атрофида жойлашган Сомон кишлогидан келиб чиккан деб курсатилган. Сўнгги
тадкикотларлар натижасида бу фикрни рад этади. Сомонийлар расман карам булган Чағониёндаги хокимият амалда ал — Мухтож асос солган мухтожийлар сулоласига тегишли булган. IХ аср охиридан бошлаб Чагониён тахтини бошкара бошлаган бу сулола сомонийларнинг Хоразм, исфижоб мулкликлари сингари кудратли хисобланган.
Чагониён амирлари Абу Бакр Мухаммад ибн Абу Саид Музаффар (930-939) ва Абу Али Ахмад ибн Абу Бакр мухаммад (Абу Али Чагоний (940 — 955) Сомонийлар аслида Чагониённи мухтожийлар сулоласининг асосчиси Али Мухтож Чагоний (тахминан 900 — 920 йилларО бошкарган. Сунгра тахтни унинг угли Абу саид Музаффар эгаллаган. Чагониён давлати си — ёсий тарихи тугрисида ёзма манбалар ва танга пулларни урганиш оркали археолог олим
Е.В.Ртвеладзе шундай хулосага келган: "«бу Али Чагоний вафотидан сунг Чагониёнда унинг угли Абу Мансур Наср ибн Абу Али Ахмад хукмронлик кил — ган (952-976). тАхминан 979-988 йиллар оралигида Чагониён тахтини амир Абул Косим ал —хасан Ахмад бошкарган. Абул Харис мухаммад ибн Фригун (990 йилгачаО ва Абу Али ал —музаффар Тохир ибн Фазл (990 — 991) Чагониённи идора этган.Сосонийлар даврида балхда юз берган исённи бостиришда Тохир бин Фазл халок булади ва тахтга Абул музаффар ибн Ах — мад ултиради. Сомонийлар давлатининг кулаши туфайли ХИ аср бошларида термиз ва Чагониён улкалари газнавийлар ва Корахонийлар давлати уртасида кураш майдонига айланади.
Турк гуломи Сабук Тегин асос солган газнавийлар давлати афгонистон ва кисман хиндистон эрларини уз таркибига олган булиб, пойтахти Газна шахри. Этник таркиби асосан туркий халклардан иборат Корахонийлар давлати дастлаб эттисув яъни Чу ва Или дарёлари ор — алигида шаклланган. Х аср охирида корахонийлар Сомонийлар давлати хукмронлигига бархам берганлар. Ёзма манбаларга кура бу икки давлат уртасидаги чегара Жайхун деб тан олинган. Жайхун буйлари, жум — ладан термиз газнавийлар двлати таркибига киритилган. Лекин корахонийлар харбий жихатдан жуда катта Чаго — ниён амирлари Абу Бакр Мухаммад ибн Абу Саид Музаффар (930 — 939) ва Абу Али Ахмад ибн Абу Бакр мухаммад (Абу Али Чагоний (940 — 955) Сомонийлар аслида Чагониённи мухтожийлар сулоласининг асосчиси Али Мухтож Чагоний (тахминан 900 — 920 йилларО бошкарган. Сунгра тахтни унинг угли Абу саид Музаффар эгаллаган.
Чагониён давлати сиёсий тарихи тугрисида ёзма манбалар ва танга пулларни урганиш оркали археолог олим э.В.Ртвеладзе шундай хулосага келган: "«бу Али Чагоний вафотидан сунг Чагониёнда унинг угли Абу Мансур Наср ибн Абу Али Ахмад хукмронлик кил — ган (952-976). тАхминан 979-988 йиллар оралигида Чагониён тахтини амир Абул Косим ал —хасан Ахмад бошкарган. Абул Харис мухаммад ибн Фригун (990 йилгачаО ва Абу Али ал — музаффар Тохир ибн Фазл (990 — 991) Чагониённи идора этган.
Сосонийлар даврида балхда юз берган исённи бости — ришда Тохир бин Фазл халок булади ва тахтга Абул музаффар ибн Ахмад ултиради. Сомонийлар давлатининг кулаши туфайли ХИ аср бошларида термиз ва Чагониён улкалари газнавийлар ва Корахонийлар давлати уртасида кураш майдонига айланади. Турк гуломи Сабук Тегин асос солган газнавийлар давлати афгонистон ва кисман хиндистон эрларини уз таркибига олган булиб, пойтахти Газна шахри. Этник таркиби асосан туркий халклардан иборат Корахонийлар давлати дастлаб эттисув яъни Чу ва Или дарёлари оралигида шаклланган. Х аср охирида корахонийлар Сомонийлар давлати хукмронлигига бархам берганлар.
Ёзма манбаларга кура бу икки давлат уртасидаги чегара Жайхун деб тан олинган. Жайхун буйлари, жум — ладан термиз газнавийлар двлати таркибига киритилган. Лекин корахонийлар харбий жихатдан жуда катта ахами — ятга молик термиз шахрини эгаллаш учун бир неча бор уриниб, мавжуд корахонийларнинг Субош тегин бошчилигидаги лашкари Термизни эгаллаб уни вайрон этади.
1108 йилда балх ёнида жангда газнавийлар корахонийлар лашкарини тор —мор этганларидан сунг, Термиз
газнавийлар давлати таркибига батамом киритилади. Оки батда Абу Фазл байхакийнинг «Масъуд тарихи» да аъкидланишича, Термиз шахри ХИ аср бошида душман
егаллай олмайдиган калъага айлантирилган. Калъа бошлиги
вазифсаини махсус тайинланадиган кутвол адо этган. ХИ
асрнинг 40 йилларига кадар термиз газнавийлар давлати
таркибида булади. Бу даврда Чагониёнда вазият
узгача булган. Газнавийлар ва корахонийлар уртаси —
даги мавжуд низоларни жуда усталик билан фойдаланган
Чагониён амирлари расман корахонийлар
хукмронлигини тан олиб амалда мустакил иш юритганлар. Далилларга кура, Чагониён амирлари мустакилликни 1038 йилда бой берганлар. Бу санада корахонийлар Иброхим ибн Наср Коратог дарёсининг юкори хавзасида истико — мат килган туркий абилалардан булмиш кумежийлар ёр — дамида Чагониённи забт этган ва вилоятни 1043 йилгача идора этган. 1040 йилнинг охирларига бориб чагониёнда салжукийлар хукмронлиги уматилади. Тер — миз эса 1038—1039 йиллар оралигида салжук Чагрибек Дауд томонидан эгалланиб, кубодиён, Хутталон билан биргаликда унинг угли Алп Арслонга мулк килиб берилган. 1157 йилгача Термиз ва Чагониён юртларида сал — жукийлар хукмронлиги сакланиб турган. Салжукийлар дав — латнинг эмирилиши окибатида бу вилоятларда хукмронлик
килиш учун гуридлар (Афгонистоннинг Гур улкасидан чиккан сулола), угизлар, корахонийлар, карлуклар, корахитойлар курашни бошлаганлар. ХИИИ аср бошлари — дага кадар Термиз ва Чагониён навбатма — навбат карлуклар, гуридлар, корахонийлар кул остига утиб турган. 1206 йилда хоразмшох Мухаммад корахитойлар ва корахонийлар билан иттифокда Термизни эгаллайди. Кейинчалик Чагониён хам Ануштегинлар давлати таркибига киритилади.Термиз ва Чагониён ануштегинлар сулоласи бошкарган Хоразмшохлар давлатида тутган урнини Термиз шахри
динор, Чагониёнда эса дирхам танга пулларнинг зарб этилишидан билиш мумкин. 1220 йилнинг куз ойида Чингизхон бошчилигидаги мугул кушинлари термиз ва Чагониён эрларини эгаллаш учун
юриш бошлайдилар. Термиз ахолиси мугул кушинларига ИИ кун давомида шиддат билан каршилик курсатган. ИИ кунлик каттик жангдан сунг эгалланган шахар батамом вайронага айлантирилиб, унинг колган ахолиси Чингизхон буйруги билан кириб ташланган.
Шу йилнинг узидаёк Термиз ва Чагониённинг воха кисмидаги шахар ва кишлоклар Чингизхон кушинлари томонидан буйсиндирилган. Лекин Чагониённинг тогли ахолиси мугул кушинлари бир неча йил мобайнида кар — шилик курсатишни давом эттирганлар.
Термиз ва Чагониёнда маданият ВИИИ асрнинг ик — кинчи ярмидан бошлаб Мовароуннахр эрларида, хусусан термиз ва Чагониён юртларида мусулмон маданиятининг шаклланиш жараёни юз берди. Бу жараён ушбу юртларга ислом дини, араб тили ва ёзу — вининг таркиҳши, мусулмон дунёси мамалкатларига хос меъморчилик иншоотларининг, жумладан мадраса, масжид. Карвонсарой, минора, макбара ва бошка моддий маданият турларининг юзага келиши билан ажралиб туради. Араб тили ва ёзувининг шунингдек ислом динининг сингдирилиш бу улка вакилларининг илгор мусул — мон дунёси
халклари фан ва маданияти ютукларидан бахраманд булишига ва уларнинг якинлашувига олиб келди. Араблар истилосининг салбий томонларидан бири Тохаристон улкаси — даги мавжуд мустакил давлатлар тугатилиб, Араб халифалиги таркибига киритилиш билан бир каторда илк урта асрлар даври Тохаристон халкларининг махобатдли санъат турларидан бири хайкалтарошлик ва рангтасвир санъатининг инкирозга юз тутишидир. ■
Шахарсозлик. ИХ асрдан бошлаб бутун Мовароун — нахрда булгани каби Термиз ва Чагониёнда хам
шахарсозлик жадал тараккий этган. Бу даврда улкада уч кисмли шахарлар батамом шаклланган. Термиз ва Чагониённинг тузилишини ифодалашда араб тарихчиси Абу Абдуллох мухаммад ибн Ахмад Жайхуний ёзиб колдирган малумотлар жуда мухимдир. Унинг ёзишича Термизда шахристон ва кухандиз булган. Шахар рабод ва работга эга.
Чагониённинг марказий шахри Чагониёнда Ибн Хавкалнинг таърифлашича, арк —кухандуз мавжуд бул — ган. Ал — Мукаддасий эса шахарда жуда куп мухта — шам ёпик бозорлари булиб. уларнинг бирининг марказида пиширилган гиштдан курилган жума масжид жойлашган, деб таъкидлаган. «Худуд ул — олам»да Чагониён тогнинг ён багрида жойлашган катта шахар деб таъриф берилган.
Термиз ва Чагониённинг урта асрлар даври шахар — созлик маданиятини урганишда археологлар М.Массон, э.Ртвеладзе, Ш.Пидаевлар томонидан утказилган казишма ишлари жуда мухимдир.
Термизнинг 500 гектарлик шахар тусини олиши Ш.Пидаевнинг таъкидлашича, Х аср охирларида содир булиб, ХИ—ХИИ асрлар давомида жуда равнак топган. Бунинг асосий сабабларидан бири унинг иктисодий ва харбий жихатдан мухим жойда яъни жайхун буйида жой — лашганлигидир.
Археологик ва ёзма манбаларга таяниб, термизнинг Х —ХИИИ асрнинг биринчи чорагидаги ички тузилишини куйидагича таърифлаш мумкин. шахар кухундизида шахар хоким саройи жойлашган. Шахристон узига хос куш деворлар билан ураб олинган. Ички шахарда Х асрда бошка иншоотлар билан бир каторда термизлий олим шайх Абу Абдулло Мухаммад ибн Хасан ибн Башир ал —Хаким ат —термизий макбараси шаклланган. Бу жойда жума масжиди ва бозор булган.Шахристондан шаркда ва шимоли — шаркда мустахкам мудофаа ин — шоотлари билан мухофазаланган рабод кисм жойлашган. Унинг хар томонида дарвоза мавжуд булиб, уларнинг асосийси марказий юлга туташ шаркий томондаги дар — воза хисобланган. Бу дарвоза шахарнинг ички кисмини каби юзлаб хонадонлардан иборат булган. Араб тарихчиси Жайхани — йнинг таъкидлашича, «хонадонлар лойдан курилган булиб, жуда мухташамдир».Хар бир хонадон шахарнинг умумий меъморчилик тузилишига караб курилган. Бу холни айникса. Хонадонларнинг бир —бирига нисбатан жойлашишида, шахарни ичимлик суви билан таъминлаш ва чикинди сувларни чикаришга мулжалланган курилмалар мисолида кузатиш мумкин. Хар бир шахарлик хонадони 20 ва ундан ортик хар хил хажмдаги айвон кабулхона, базм хоналари, эркак ва аёллар кисмлари ва хужалик би — лан боглик иншоотлардан иборат булган. Хоналарни безашда мураккаб ислимий ва гирих накшлар, ранг — тасвирлар, ёгочкорлик кенг кулланилган. ХИ асрдан бошлаб рабоднинг шаркий томонида термизшохлар саройи вужудга келган. Ярим айлана шаклида буржлари бу махсус мудофаа девори билан ураб олинган бу саройнинг умумий майдони 10 гектарга тенг булган.
Бу жойни асосан кабул маросимларига мулжалланган ка — булхона ва у билан боглик бинолар курилган. Чагони — ённинг марказий шахри будрач 6 квадрат км тенг майдонни эгаллаган. Бу шахар узининг юксакликка эришган даврида, яъни Х —ХИ асрнинг биринчи ярмида Сангардак — Кизилсувнинг хар иккала киргогини эгал — лаган.
Араб тарихчиси Истахрийнинг маТумотларига кура «Сагониён Термиздан майдони жихатидан катта. Лекин Термиз ахолиси сони ва бойлиги билан Чагониёндан устун».Араб —форс манбаларида Термиз ва Чагониён каби пойтахт шахарлар билан бир каторда яна бир канча шахарларнинг номлари учрайди. Булар Куфтан мулклигининг ИХ —ХИИИ асрлардаги маркази Хушвара, Термиз ва Куфтан вилоятлари оралигидаги Хошимгирд , Чарманган ёки Сарманган ва бошкалар. Шахарлар атрофида бог —рогларга бой куплаб кишлоклар жойлашган. Тарихий манбаларда Термиз атрофида Рушабуд, шайшак, Батикар, Чарманган ёнида Буг, Чагониёнда эса Ал — Мукаддасий ёзиб колдирган далилларга кура 16000 та кишлок булган. Манбаларда Чагониён кишлокларидан Басанд, Баранги, Дарзанги, Кумгонон, Сангардак, Буроб, Зинвар, навондаклар тилга олинган.
Термиз ва Чагониёндаги кишлоклар ишлаб чикарган махсулотларнинг у ёки бу турлари билан машхур бул — ган. Савдо алокалари. Урта асрлар даври Термиз ва Чагониёнда «Буюк ипак юли»нинг бетиним фаолият курсатган давридир. Бу жараён баъзида юксакликка, баъзида айникса, Чингизхон бошчилигида мугул ку — шинлари улка
шахарларини шафкатсизлик билан босиб олиши окибатида юз берган тушкунликлар балан ажралиб туради. ИХ —ХИИИ асрларда хам улка шахарлари савдода куплаб махсу — лотлари билан машхур булган.
Термиз совун, фата ва кайик ишлаб чикаришдан Жайхун оркали юк ташишдан, термиздан 5 — 6 фарсах шимоли — гарбда жойлашган Хошимгирд шахарчаси чорва ва жундан Чагониён бугдойи, ноёб заъфар усимлиги олганлар.
Х асрдан бошлаб термиз Мовароуннахрнинг йирик шахарларидан бирига айланган. Шу боисдан барча карвон юллари ёкасида жойлашган манзиллар уртасидаги оралик масофа термиздан хисобланган. Араб —форс ман — баларида термиз «Темир дарвоза» оралигидаги Хошим — гирд, Розик, Работи, Хушвара, Карна, «темир дарвоза» ёнида Дари —оханин каби ман зиллар номлари учрайди. Термиз Чагониён уртасида термиздан бир кунлик масофада хозирги Жаркургон атрофида Сарминжон , Буш, Жалоир кишлоги марказида дарзанги, ундан сунг баранги каби мавзелар жойлашган.
Хунармандчилик. ИХ —ХИИИ асрларда Термиз ва Чагониён юртларида хунармандчилик жадал риво — жланган.
Хунармандлар устахонаси термиз ва Чагониён шахарлари билан бир каторда кишлокларда хам булган.
Далварзинтепа ёнидаги гармалитепа кишлок жой — ларидаги шундай кулолчилар устахоналаридан бири бул — ган.
Термизда кулолчилик махалласи бир неча гектардан ташкил топган. Бу шахарда кулол усталар махалласи би — лан бир
каторда темирчилар шишасозлар махаллалари хам булган. Пахтачилик асосида тукимачилик тараккиё эт — ган Чагониённинг Дарзанги кишлоги тукимачилик саноатининг маркази хисобланган. Улкада темирчилик ривожига Бойсунтог ва Кухитанг тогларидаги конларнинг жадал узлаштирилиши хам катта таъсир курсатган.
Х асрдан Бойсунтог жанубий ёнбагридаги Туда, Хужа, Кошкарон, Алами, Хомкондаги Чуянли, Кухитангдаги Кампиртепа атрофида кончиларнинг йирик —йирик устахоналари ва махаллалари пайдо булган.
Темирчи усталар мехнат куроллари, уй —рузгор идишлари билан бир каторда антика шамдонлар сур — мадонлар, коштергичлар ва кузгулар ясаганлар.
Термиз ва чагониёнлик усталар темир буюмларни куйма ва болгалаш услубида ясаганлар. Мисгар усталар буюмларга безак беришда уйма ва чизма накш усуслларидан кенг фойдаланганлар.
Будрач шахрини казиш давомида топилган металл идишлар хазинаси улкада мисгарликнинг жадал таракки — ётидан далолат беради. ХИ асрга оид умумий огирлиги 300 кг га якин бу хазина турли —туман идишлардан, жумладан катта —катта козонлар, ховонча, шамдон, кузалардан иборат.
ИХ —ХИИИ асрлар давомида улка хунармандлари кук, хаво ранг шишадан кадах, банкасимон, бутилкасимон идишлар кимёгарлар фойдаланадиган колбалар, графинлар ва пардоз —андоз буюмларини жуда мохирлик билан ясаганлар.
Айникса, термизшохлар саройидан топилган шиша так — инчоклар узининг такрорланмаслиги билан ажралиб ёки овчи аёлнинг отнинг рупарасида ов кушини кулида ушлаб турган холатлари тасвирланган. Яна бир такин — чокда элдек учиб бораётган жайрон атрофида «Сул — тонларнинг султони Абул Музаффар Бахром шохга» деб араб тилида битилган ёзув сакланиб колган. Кулолчилик. ИХ асрдан бошлаб Термиз ва Чагони — ёнда хам сирланган идишлар ясаш узлаштирилган. Бу даврнинг сопол идишлари хусусан, лаган, коса, таксим — ча, кузалар, яшил, жигарранг ва саргиш сирларга буй — алган. Бир тур идишлар эса ок рангга буялиб, устидан куфий услубида битилган кора ва жигар ранг ёзувлар билан безатилган.
Идишларнинг бир кисми махсус колипларда ясалган. ХИ—ХИИ асрларда идишларнинг турлари яна бойиб турфа рангли буёкларга безалиб. Накшлари устидан ялтирок сир билан копланади.
Термизлик кулоллар урта асрларда симоб кузалар ясашда хам машхур булганлар. Улар тайёрлаган симоб ку — зачалар Мовароуннахрнинг куплаб шахарларида сотил — ган.
Шундай килиб, Термиз ва Чагониён халклари ИХ —ХИИ асрлар мобайнида ижтимоий — иктисодий ва маданий хай — отнинг барча жабхаларида тараккиётга эришганлар. Бу илдам тараккиёт жараёни ХИИИ асрнинг 20 —йилларида Чингизхон кушинлари томонидан улканинг эгалланиши билан тугайди. Мугуллар истилоси туфайли хаёт батамом издан чикди,бутун —бутун шахарлар вайронага айлантирилади. Улканинг иктисодиёти кайта тикланиб, маданий равнак сари юз тутиши бевосита Мовароуннахрда Темур ва темурийлар хукмронлигига тугри келади.


Download 25,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish