20-laboratoriya mashg`uloti mavzu: terpenlarni xossalarini o`rganish terpenlar

Monosiklik terpenlar 

---

Bularga mentan qatori terpenlari deyiladi, chunki ularning asosini ikkita izopren 
dimeri – mentan skleti yotadi. Mentan simolni (4-izopropiltoluol)to`liq gidrogenlab 
olinadi. Oddiy vakili limonen, dastlab limonning efir moyidan ajratib olingan, nomi 
shundan kelib chiqqan. D-limonen limon moyidan tashqari, apelsin po`stlog`I, selderey va 
zira moylarida ham bo`ladi. Mentanning gidroksil guruhi tutgan hosilalaridan mentol va 
terpin muhim ahamiyatga ega. 
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
H
3
C OH 
| | | |
OH 
CH 
CH 
C CH H
3
C-C-CH
3
H
3
C CH
3
H
3
C CH
3
H
3
C CH
3
H
3
C CH
3
OH 
simol mentan limonen mentol terpin 
 
 
Mentol yoki 3-mentanol yalpiz efir moyining asosiy tarkibiy qismi bo`lib, uning 
hidini belgilaydi. Odatda u yalpizning efir moyidan ajratib olinadi yoki timolni gidrogenlab 
sintez qilinadi. Mentol suvda yomon eriydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. 
Tibbiyotda bosh og`rig`ini qoldiruvchi va antiseptik vosita sifatida ishlatiladi. Mentolning 
izovalerian kislota mentil efiridagi eritmasi validol deb nomlanuvchi doridir. 
Terpin yoki 1,8-mentandiol bu ikki atomli spirt tabiatda uchramaydi. Odatda 
skipidar tarkibidagi pinendan olinadi. Terpin bir molekula suv bilan kristallanadi, uning bu 
hosilasiga 
terpingidrat
deyiladi. Terpingidrat tibbiyotda bronxit kasalligida balg`am 
ko`chiruvchi dori sifatida, ba`zi hollarda antiseptik va kuchsiz siydik haydovchi vosita 
sifatida ishlatiladi. 
Bisiklik terpenlar 
Bisiklik terpenlar tarkibida olti a`zoli halqa, uning ichida yana bir halqa va bir 
qoshbog` bo`ladi. Ular ettita katta guruhga bo`linsa ham, eng asosiylari uch guruhdan 
iborat bo`lib, tarkibida qo`shbog`i bo`lmagan uglevodorodlar karan, pinan, kamfandan 
hosil qilinadi. Shunga binoan ular karan, pinan va kamfan guruhi terpenlariga bo`linadi.
Bularning ahamiyati tarkibidagi pinen bilan belgilanadi. Smola qoldig`i sifatida 
kanifol olinadi. Skipidar asosan, erituvchi va tibbiyotda ko`p ishlatiladigan terpingidrat va 
kamfara olish uchun xomashyodir. Bundan tashqari oksidlovchi sifatida ham ishlatiladi. 
Sovutilgan skipidarga HCl ta`sir ettirilsa, pinenning gidroxloridi ajraladi. Pinen faqat 
birikmalar holida ajratib olinadi.