20-laboratoriya mashg`uloti mavzu: terpenlarni xossalarini o`rganish terpenlar

---

20-LABORATORIYA MASHG`ULOTI 
MAVZU: TERPENLARNI XOSSALARINI O`RGANISH
 
Terpenlar
 
Terpenlar
— tabiatda keng tarqalgan toʻyinmagan uglevodorodlar bo`lib, umumiy 
formulasi (C
5
H
8
)n bo`lib, n=1 dan 8 gacha qiymatlarga egadir. Terpenlardagi umumiy 
takrorlanadigan zveno izopren zanjiridan iborat:
C 
| 
C=C-C=C 
Terpenlar odatda, izoprenning polimerizatsiyalanishidan hosil boʻlgan mahsulotlar 
bo`lib hisoblanadi. Terpenlar molekuladagi izopren qoldig`i soniga qarab, quyidagi 
qatorlarga boʻlinadi:
Alifatik terpenlar C
10
H
16
– umumiy formula bilan ifodalanadi, molekulada uglerod 
atomlari to`g`ri zanjir hosil qilgan va tarkibida uchta qo`shbog` tutadi.
Monosiklik terpenlar, tarkibida oltita uglerod atomi bitta halqa hosil qiladi va ikkita 
qo`shbog` uchraydi. 
Seskviterpenlar – C
15
H
24
, diterpenlar- diterpenlar hosilalariga smola kislotalari 
mansub, triterpenlar - bunga sterin va gormonlar kiradi, politerpenlar - bir necha yuzdan 
oʻnlab minggacha tabiiy kauchuk, guttapercha kiradi. 
Tabiatda mono- va diterpenlar ko`p tarqalgan. Ular ignabargli daraxtlar shirasi va 
smolasi, turli o`simliklardagi efir moylari tarkibida uchraydi va hidini belgilaydi.
Terpenlar quyidagi guruhlarga boʻlinadi: 1) alifatik yoki atsiklik; 2) monosiklik; 3) 
bisiklik .
Alifatik terpenlar: 
CH
3
= CH – C - CH
2
- CH
2
– CH = C - CH
3
| | 
CH
2
CH
2
mirsen
– xmel moyi tarkibida uchraydi.
CH
3
- C – CH - CH
2
- CH
2
– C – CH - CH
3
OH 
| | 
CH
3
CH
3
gerantol
– atirgul moyi tarkibida uchraydi. 
OH 
| 
CH
3
- C – CH - CH
2
- CH
2
– C – CH = CH
3
| | 
CH
3
CH
3
linalool
– marvaridgul tarkibida uchraydi.
CH
3
- C – CH - CH
2
- CH
2
– C – CH – C-OH 
| | 
CH
3
CH
3
sitral
– evkalipt moyi tarkibida uchraydi.
Yuqorida keltirilgan terpenlar asosan, parfyumeriya va qandolatchilik sanoatida 
ishlatiladi. Sitrat terpeni A-vitamini sinteziuchun xomashyodir.