Машгулот №21 Мавзу: sovunlanmaydigan lipidlar

Машгулот № 21
Мавзу: SOVUNLANMAYDIGAN LIPIDLAR
Ishqoriy yoki kislotali muhitda gidrolizlanmaydigan lipidlar sovunlanmaydigan lipidlar deb ataladi. Ularga, asosan, terpenlar va steroidlar kiradi. Terpenlar o’simliklarda uchrasa, steroidlar odam va hayvonlarda uchraydi. Har ikkala moddalar uchun umumiylik – ularning izopren qismlaridan tuzilganligidir.Bunday qismlardan tuzilgan birikmalar izoprenoidlar deb ataladi.
Terpenlar tabiiy birikmalarning katta bir guruhi bo’lib, ikki va undan ortiq ochiq yoki yopiq zanjir holida birikkan izopren C₅H₈ qoldiqlaridan iborat.

Molekulasida izopren qoldiqlarining soniga ko’ra terpenlar quyidagicha tasnif qilinadi: (C₅H₈)₂ yoki C₁₀H₁₆ formulaga to’g’ri keladigan uglevodorodlar – monoterpenlar, (C₅H₈)₃ yoki C₁₅H₂₄ ga to’g’ri keladiganlari – seskviterpenlar, (C₅H₈)₄ yoki C₂₀H₃₂ ga to’g’ri keladiganlari – diterpenlar, (C₅H₈)₆ yoki C₃₀H₄₈ ga to’g’ri keladiganlari – triterpenlar, (C₅H₈)₈ yoki C₄₀H₆₄ ga to’g’ri keladiganlari – tetraterpenlar deyiladi. Terpenlarning hosilalari, birinchi navbatda kislorod saqlagan hosilalar terpenoidlar deb yuritiladi.

Monoterpenlar, seskviterpenlar va diterpenlar efir moylari tarkibiga kiradi. Triterpenlar saponinlar tarkibida, tetraterpenlar esa tabiatda ko’p uchraydigan karotinoidlar tarkibida bo’ladi.
Tuzilishiga hamda molekulasidagi sikllar soniga ko’ra terpenlar to’rt guruhga bo’linadi:
1) Ochiq zanjirli terpenlar (molekulasida ikkita yoki uchta qo’shbog’ bo’ladi);
2) Bir halqali terpenlar (molekulasida bitta qo’shbog’ va ikkita halqa bo’ladi);
3) Ikki halqali terpenlar(molekulasida ikkita halqa bitta qo’shbog’ saqlanadi);
4) Uch halqali terpenlar (molekulasida uchta halqa bo’ladi). Terpenlar tabiatda ignabargli daraxtlarning sharbati va smolasida, shuningdek, qator o’simliklarning efir moylarida uchraydi. Efir moylarida terpenlar bilan bir qatorda spirt, aldegid, keton va boshqa organic birikmalar guruhiga mansub har xil moddalar bo’ladi.