Mavzu №5 Mazu: Terpen va sterpenoidlar Reja

Mavzu №5

Mazu: Terpen va sterpenoidlar

Reja

1. Gemiterpenlar.

2. Monoterpenlar: atsiklik monterpenlar, monotsiklik terpenlar, bitsiklik monoterpenlar.

3. Monoterpenlar tuzilishi va xossalari.

Terpenoidlar (yoki izoprenoidlar) tabiiy birikmalarning keng bir guruhi bo`lib, ular o`simlik dunyosida (hayvonlarda ham) keng tarqalgan. Terpenlar yoki izoprenoidlar biologik faol moddalarning katta guruhini tashkil qiladi. Ularning ilk vakillarini 1887 – 1889 yillarda O.Vallax va U.G.Perkinlar birinchi marta skipidar (terpenli moy – guruh nomi shundan kelib chiqqan) dan ajratib olingan.

Bu birikmalarning izoprenoid deyilishini sababi, bu molekulalarning uglerod skeleti izoprenolli (izopentanli) (C₅H₈)n fragmentlardan tuzilgan. Bunday birikmalarga turlicha tuzilgan moddalar: efir moylari, smolalar, steroid birikmalar, karotinoidlar, kauchuk, poliprenol va boshqalar kiradi. Ilgari terpenlar deyilganda asosan efir moylari to`g`risida fikr yuritilar edi. Chunki ko`pchilik efir moylarining engil uchuvchan fraktsiyalari C<sub>10</sub>H<sub>16</sub> umumiy formulaga ega bo`lgani uchun ularni terpenlar deb atalgan edi. Keyinchalik o`simlik tarkibidagi moddalarning kimyoviy tuzilishini keng ko`lamda o`rganish natijasida o`simliklardan umumiy formulasi efir moylariga yaqin bo`lgan bir qancha moddalarni topish, yangi efir moylarini ajratib olish va ular tarkibini aniqlash sababli “terpenlar” termini shu tipdagi moddalarni o`z ichiga olishga torlik qilib qoldi. Shuning uchun umumiy formulasi (C₅H₈)n bo`lgan hamma tabiiy birikmalarni bitta so`z bilan ifoda qilish maqsadida keng ma`nodagi “terpenoidlar” (“izoprenoidlar”) termini (atamasi) qabul qilindi.