4 –Ma’ruza. Terpenlar va steroidlar Izoprenoidlarni tabiiy manbaalari, sinflanishi

4 –Ma’ruza. Terpenlar va steroidlar

1. 
   Izoprenoidlarni tabiiy manbaalari, sinflanishi.
   
2. 
   Terpenlarga umumiy tavsifnoma.
   
3. 
   Alifatik, monotsiklik, bitsiklik va tritsiklik terpenlar va ularni xosilalarini ishlatilishi.
   
4. 
   Steroidlarni tuzilishi va ularning biologik axamiyati.
   

Alitsiklik birikmalar qatoriga terpenlar deb ataluvchi tabiiy birikmalarning katta guruhi mansubdir. Bu guruh uglevodorodlari (C₅H₈)_2n umumiy formula bilan ifodalanadigan moddalarni terpenlar, C₁₅H₂₄ - seskviterpenlar, C₂₀H₃₂ - diterpenlar, C₃₀H₄₈-triterpenlar, C₄₀H₆₄-tetraterpenlar deb ataladi va x.k. Bu moddalarni barchasi «izopren qoidasi» bo’yicha tuzilgan bo’lib, har qaysi birikma molekulasini n ta izopren bo’lagidan tashkil topgan deb qarash mumkin.

Terpen uglevodorodlaridan ularning hosilalari – spirtlar, karbonil birikmalar va boshqalar hosil qilinishi mumkin.

Terpenlar, seskviterpenlar va diterpenlar o’simlik efiri mumlarining asosiy qismini tashkil etadilar. Triterpenlar sanoinlar tarkibida, tetraterpenlar esa tabiatda ko’p uchraydigan karatinoidlar tarkibida bo’ladi.

Tuzilishiga ko’ra hamda molekulasidagi tsikllarning soniga ko’ra terpenlar to’rt guruhga bo’linadilar:

1. 
   ochiq zanjirli terpenlar (molekulasida ikkita yoki uchta qo’shbog’ bo’ladi);
   
2. 
   bir halqali terpenlar (molekulasida bitta halqa va ikkita qo’shbog’ bo’ladi);
   
3. 
   ikki halqali terpenlar (molekulasida ikkita halqa va bitta qo’shbog’ bo’ladi);
   
4. 
   uch halqali terpenlar (molekulasida uchta halqa bo’ladi)
   

Terpenlar tabiatda ignabargli daraxtlarning sharbati va qatronida, shuningdek, qator o’simliklarning efir moylarida uchraydi. Efir moylari kimyoviy jihatidan bir xil emas. Efir moylari tarkibida terpenlar bilan bir qatorda spirtlar, alg’degid, keton va boshqa organik birikmalar ham mavjud bo’ladi.