2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

8-mavzu:Tilshunoslik va pragmatika. Pragmalingvistika. Nutqiy faoliyat 
tushunchasi 
Reja:
1.Tilshunoslik 
va 
pragmatika.Til 
birliklarining 
pragmatik 
tomoni. 
2.Pragmalingvistika.
3.Nutqiy faoliyat tushunchasi. Diskurs va uning turlari.
4.O‘zbek tilini pragmatik aspektda o‘rganish muammolari. 
Tayanch tushunchalar: pragmatika, pragmalingvistika, pragmatik imkoniyat, 
pragmatik qobiliyat, pragmatik mazmun, pragmatik samara va samarasizlik. 

---

38 
Pragmatika tushunchasi ilk bor semiotikada paydo bo‘lib, u turli belgilarning 
semiotik tizimdagi funksional xususiyatlarini ifodalovchi, ular haqidagi turli 
ma’lumotlarni saqlovchi va etkazuvchi fan sifatida tushuniladi. Semiotika bilan 
bog‘liq masalalarni tadqiq etgan CH.Morris mazkur fan doirasida uch bo‘limni 
ajratadi: belgilar o‘rtasidagi munosabatni o‘rganuvchi sintaktika (sintaksis), belgi 
va belgilangan o‘rtasidagi munosabatni o‘rganuvchi semantika, belgi va uni 
qo‘llovchi (interpritator yoki uni tuzuvchi va tushunuvchi) o‘rtasidagi munosabatni 
o‘rganuvchi pragmatika
24
. Olim tomonidan ilgari surilgan fikrlarning ilmiy 
asoslanishi, til pragmatikasi shakllanishi keyinchalik Dj.Ostin, Dj.Syorl, G.Grays, 
Z.Vendler va boshqa faylasuflar g‘oyalari bilan barqarorlashdi. 
Lingvopragmatikaning nazariy asoslari XX asrning 60 yillarida Oksford 
maktabi tilshunos-faylasuflari (B. Rassel, Dj. Ostin, X. Grays, Dj. Syorl)lar 
tomonidan ishlab chiqildi va ularning xizmatlari hamda 1969 yilda «Nutqiy 
aktlar.Til falsafasi ocherki» kitobining nashr etilishi bilan pragmatik nazariya 
yangi bosqichga ko‘tarildi. O‘tgan asrning 60-70 yillarida lingvistik 
pragmatikaning fan sifatida shakllanishi va amal qilishini tadqiq etishga 
imkoniyatlar yaratildi. Nutqiy muloqotni ifodalovchi birliklarni yozish, saqlash va 
tahlil qilishga ko‘maklashuvchi texnik vositalar, magnitofon va video yozuvlari 
paydo bo‘ldi. YUqoridagi fikrlardan anglashiladiki, pragmatika insonning turli 
faoliyatida qo‘llanuvchi lisoniy vositalarni o‘rganadi. Pragmatizm yo‘nalishining 
asoschilaridan CH.Pirs va CH.Morrislar
25
pragmatikani lisoniy birliklardan 
ma’lum nutqiy vaziyatlarda belgilangan kommunikativ maqsadda foydalanuvchi 
va mazkur muloqot jarayonida qo‘llanuvchi belgilar munosabatini o‘rganuvchi fan 
sifatida izohlaydilar. Pragmatikani lingvistik nuqtai nazardan o‘rganishda 
L.Vitgenshteynning xizmatlari salmoqli. Olim ma’noning tilda qanday 
ifodalanishini belgilab bergan edi. Bu shundan dalolat beradiki, har qanday fikr 
muayyan vaziyatni hisobga olgan holda faqat kontekstdagina namoyon bo‘ladi. 
Masalan,