2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

Asosiy adabiyotlar 
1.Hakimov 
M. 
O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari. –Toshkent: 
Akademnashr, 2013. 
2.Hakimov M. O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini: Filol.fan.dok. ... 
dis.avtoreferati. – Toshkent, 2001. – 49 b.
3. Safarov Sh. Pragmalingvistika. – Toshkent: O‘zME nashriyoti, 2008. – 
300 b.
4.Safarov Sh., Toirova G. Nutqning etnosotsiopragmatik tahlili asoslari. – 
Samarqand, SamDCHTI, 2007
.
5..Pardayev Z. Pragmatik lingvistika. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – 
Samarqand. 2015. 104 bet. 
10-mavzu: Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Tilshunoslik va biologiya. Nutq 
tovushining biologik aspekti. 
Reja: 
1.Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Tilshunoslik va biologiya.
2.Nutq tovushining biologik aspekti. Nutq organlari fiziologiyasi. 
Tayanch tushunchalar:Tilshunoslik, biologiya, nutq tovushi, akustik, 
artikulyasion, funksional, nutq apparati. 
37
Дымарский М. Я.
 
Проблемы текстообразования и художественный текст (на материале русской прозы 
XIX—XX вв.). — СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 1999.-С.42. 

---

44 
1.Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Tilshunoslik va biologiya.
Tilshunoslik 
biologiya fani bilan ham uzviy aloqadadir. Avvalo, tilshunoslikning o‘rganish 
obyekti bo‘lgan til tovushlar silsilasi yordamida moddiylashadi. Tovushlar esa nutq 
birligi sifatida muayyan nutq organlarining faoliyati natijasida yuzaga chiqadi. 
Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq organlari nutq apparati 
sanaladi. 
Nutq apparati tarkibiga kiruvchi nutq organlari inson organizmining tarkibiy 
qismidir. Har qanday nutq organi ikki xil vazifa bajaradi: 1) birlamchi vazifasi 
insonning fiziologik a’zosi. Bunday a’zo sifatida ular inson organizmining normal 
yashashi uchun zarur tabiiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi; 2) ikkilamchi 
vazifasi nutq organi. Bu faqat homo sapiensga xos xususiyatlar bo‘lib, birlamchi 
vazifasi ustiga qo‘shimcha vazifa – ma’lum nutq tovushlarini talaffuz qilish 
vazifasi qo‘shiladi. Shunday qilib, bu organlar ham biologiyaning, ham 
tilshunoslikning tekshirish obyekti bo‘ladi. 
Har bir nutq tovushi uch belgini o‘zida mujassamlaydi: 1) akustik; 2) 
artikulyasion; 3) vazifaviy (funksional). 
Unli tovushlar ham, undosh tovushlar ham artikulyasion belgiga ega. Unli 
yoki undosh tovushlarning yuzaga chiqishida ishtirok etadigan nutq organlari 
belgisi artikulyasion belgi sanaladi. Mazkur belgiga ko‘ra nutq tovushining tavsifi 
artikulyasion (fiziologik) tavsif sanaladi. Masalan, unlilar tavsifida lab ishtiroki 
belgisi, og‘izning ochilish darajasi (tilning ko‘tarilish darajasi) belgisi fiziologik 
tavsif uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Undoshlar tavsifida esa undoshlarning paydo bo‘lish o‘rni belgisi (bo‘g‘iz 
tovushlari, til tovushlari – til orqa, til o‘rta, til oldi tovushlari, lab tovushlari, lab-
lab, lab-tish tovushlari, tanglay va burun tovushlari) fiziologik jihatdan tavsif asosi 
bo‘ladi. 
Unli va undosh tovushlarni talaffuz qilishda ishtirok etadigan nutq organlari 
qadimdan tilshunoslar diqqatini tortib keladi. Xususan, bobokalonimiz qomusiy 
olim Ibn Sino fonetikaga bag‘ishlangan maxsus risolasida tovushlarning fiziologik 
tomoni haqida batafsil ma’lumot beradi. Bunday aniq ma’lumot berishida olimga 
inson fiziologiyasini yaxshi bilgani katta imkoniyat yaratgan.