2. Mehnat bozori, mehnat taklifi va mehnatga bo’lgan talab

15-rasm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya.

Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat E nuqtada o`rnatilgan bo`lar edi. Bu nuq-tada mehnatga bo`lgan talab D<sub>L</sub> va taklif S<sub>L</sub> chiziqlari kesishadi. Muvozanat holatda L<sub>e</sub> ishchi ish bilan band bo`lib, W_e ish haqi oladi. Lekin, monopsonist firma ish bilan band bo`lgan ishchilar sonini L_e dan L_M gacha qisqartirib, ish haqini W_e dan W_M gacha qisqar-tirishga harakat qiladi. Kasaba uyushmalari (monopolist) ish kuchi taklifini qisqartirib,

( L_N gacha), ish haqini W_N gacha ko`tarishga harakat qiladi.
Shunday qilib, ish bilan band bo`lgan ishchilar sonining nisbatan kichik o`zgarishga L<sub>M</sub>  L<sub>N</sub>  ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir-biridan juda katta farq qilishi to`g`ri keladi W<sub>M</sub> W<sub>N</sub> . Ushbu vaziyatda ish haqining qanday bo`lishi, qarama-qarshi turgan monopolistik va monopsonik kuchlarga bog`liq. Ko`rinib turibdiki, ish haqi mu-vozanat ish haqi W_e ga ham yaqinlashishi mumkin.
Biz yuqoridagi mulohazalardan ish haqini o’zgarmas deb qaradik. Amalda o’rtacha ish haqi mutaxassisliklar bo’yicha ham, tarmoqlar bo’yicha ham, hattoki bir xil ishni ba-jaruvchi ishchilar bo’yicha ham farq qiladi. Masalan, avtomobilsozlik tarmog`ida ishlay-digan ishchilarning o’rtacha ish haqi, qurilish sohasida ishlaydigan ishchilarning o’rta-cha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo tarmog`idagi o’rtacha ish haqi ham yengil va oziq-ovqat sanoatidagi o’rtacha ish haqidan farq qiladi. Poliklinikada ishlov-chi har xil kategoriyadagi vrachlarning ish haqi ham bir xil emas. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali vrachga qaraganda ko’proq maosh oladi.
Ushbu farqning tagida, insonlar qobiliyatining xilma-xilligi, ma’lumoti, bilimi, tajri-basi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlarning turi ham, ular ola-digan daromadlarga har-xil ta’sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab chiqarishning in-son hayoti uchun zararli bo’lishi, ushbu sohada ishlovchilarning ish haqida ushbu zarar-ni qoplaydigan qo’shimcha ish haqida o’z ifodasini topadi.
Quyidagi 16-rasmda ishning og`irligi va zararligi uchun to’lanadigan qo’shimcha ish haqi ko’rsatilgan.