2-mavzu: Statistik kuzatish uslubiyati Reja: Statistik kuzatish to‘g‘risida

2. Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy va tashkiliy malalalari. 
 
Har qanday statistik kuzatishni hammavaqt belgilangan ma’lum reja asosida 
amalga oshirish kerak. Bu rejaga ushbu kuzatishni amalga oshirish uchun uning ham 
dasturi, ham tashkiliy masalalari kiritish lozim. Shu asosdagina statistik 
kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari xal qilinadi.
Dasturiy-uslubiy masalalari - statistik kuzatishning eng asosiy masalasidir, 
chunki to‘g‘ri tuzilgan dastur va olingan ma’lumotlarni tekshirish orqali statistikada 
qoyilgan vazifalar xal qilinadi.
Kuzatish dasturi orqali esa statistik kuzatishning hamma masalalari aniqlanadi. 
Shuning uchun ham dastlab ushbu hamma ishlarning maqsadi va vazifalari 

---

belgilanib olinadi, shundan so‘ngina kuzatish dasturining masalari yechimi ko‘rilib 
chiqiladi: o‘rganiladigan obektni chegaralash, to‘plam birligini belgilash, uni 
kuzatish va kuzatish dasturi masalalarini umlashtirish yo‘llari ko‘rsatilib o‘tiladi. 
Statistik kuzatish faqatgina oldindan tuzilgan dastur orqali amalga oshiriladi. 
Masalan, biron bir obektni (qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini) turli tomonlardan statistik 
kuzatishni amalga oshirish mumkin. Ammo ushbu obektni qanday belgilar va 
ko‘rsatkichlar orqali kuzatishni amalga oshirish asosiy masaladir.
Agarda, ushbu obektda mehnat unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillar 
boyicha kuzatish amalga oshirilmoqchi bo‘lsa, u holda shu obekt boyicha ishlab 
chiqarilgan maxsulot hajmi va mehnat sarflari, mehnatni mexanizasiyalashtirish 
darajalari, ishchilar tarkibi, mehnatni tashkil etilishi va boshqa ko‘rsatkichlar 
ma’lumotlari to‘planadi. 
Agarda, ushbu obektda maxsulot tannarxi boyicha kuzatish amalga 
oshirilmoqchi bo‘lsa, u holda shu obekt boyicha ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi 
va unga ketgan harajatlar, ish haqi fondining tashkil etilishi va uning sarfi, xom 
ashyo sarfining meyori va boshqa ko‘rsatkichlar ma’lumotlari to‘planadi. 
Boshqacha aytganda, statistik kuzatish dasturi oldindan belgilangan vazifalariga 
ko‘ra, o‘rganilayotgan obektni imkoniyat darajasida to‘liq va har taraflama 
tavsifnoma berilishini ta’minlashdan iboratdir.
Demak, statistik kuzatish dasturida statistik tadqiqotning vazifalari aniq 
ko‘rsatilishi bilan birgalikda, uning ushbu vazifalari statistik ko‘rsatkichlarda 
ifodalanishi kerak bo‘ladi. Buning uchun yakuniy statistik jadvallarning maketi 
tuzilib, ushbu maketda hamma olingan natijalar o‘z aksini topadi. Bu olingan 
natijalardagi shunday belgilar olinadi-ki, bu belgilar orqali shu to‘plam birliklari 
boyicha guruhlash amalga oshirilib, aniq guruhlar asosida ushbu olingan natijalar 
ishlab chiqiladi. Bu olingan natijalar o‘z navbatida har bir guruh boyicha mutlaq, 
nisbiy va o‘rtacha miqdorlar tizimi orqali qayta hisoblanadi. Shundan so‘ngina 
yakuniy statistik jadvalning maketi ishlab chiqilib, ushbu natijalar asosida qaysi 
masalalarni statistik kuzatish dasturiga qushish yoki qushmaslikni ko‘rilib chiqiladi.
Shunday qilib, statistik kuzatishning dasturini tuzishda dastlab jadvallarni 
loyihalashdan boshlash kerak, chunki ushbu jadvalda kuzatishning yakuniy natijalari 
joylashib, shundan so‘nggina olingan natijalarga tavsifnoma berish imkoniyati 
paydo bo‘ladi. Agarda, oldindan dastur ishlab chiqilmasa, u holda statistik tadqiqot 
o‘tkazish jarayonida bu olingan natijalar ushbu to‘plam birligiga tushmay qolishi 
mumkin, yoki aksincha, keraksiz natijalar ushbu to‘plam birligiga tushib qolishi 
mumkin.
Bu holatlarni bartaraf etish maqsadida statistik tadqiqot amaliyotida dastlab 
varaqalar (blankalar), formulyarlar va anketalar tuziladi.
Demak, har qanday tadqiqotning dasturi jadval yoki jadval tizimi deb yuritiladi 
va bundagi olingan natijalar faqatgina birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish orqali 
olinishi mumkin.
Endi statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari o‘z ichiga olinishini 
ko‘rsatib o‘tamiz.(4-chizma): 
Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy 
masalalari 
Kuzatish 
maqsadi va 
vazifalari 
Kuzatishdastu
ri 
Kuzatish 
obi’ekti 
Kuzatishva 
hisob birligi 

---

 
 
 
4-chizma. Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy masalalari.