2-mavzu: Statistik kuzatish uslubiyati Reja: Statistik kuzatish to‘g‘risida

I.
 
Kuzatish maqsadi va vazifalari deb, o‘rganilayotgan to‘plamning har bir 
boshlang‘ich unsuri haqida kuzatish davomida qayd (registrasiya) qilinishi lozim 
bo‘lgan belgilar to‘plami tushuniladi. Masalan, aholi royxati dasturi - bu royxat 
varaqasiga va boshqa formulyarlarga kiritiladigan savollar bo‘lib, royxat o‘tkazilishi 
jarayonida mamlakatdagi har bir kishi yoki aholining ayrim guruhlaridan bu 
savollarga javob olinadi. U ko‘zlangan maqsad va vazifalarga muvofiq qanchalik 
to‘g‘ri tuzilsa, tekirish natijalari shunchalik yaxshi chiqadi.
II.
 
Kuzatish dasturi - statistik kuzatishning eng og‘ir va eng ma’suliyatli 
bosqichi bo‘lib, bunda har qanday tuzilgan dastur ilmiy asoslangan bo‘lishi kerak.
III.
 
Kuzatish obekti deb, to‘plam birligidagi ijtimoiy xodisa va jarayonlar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash tushuniladi.
Bu ishlarni namunaviy tashkil etishda statistik kuzatishning obekti to‘g‘ri 
tanlanishi, o‘rganilayotgan to‘plam birligining chegarasini, uning boshqa 
obektlardan ajratuvchi belgilarini aniqlash kerak bo‘ladi.
Bu chegara quyidagilar bilan belgilab olinadi: 
−
Birinchidan, mazmunan qanday xodisa kuzatishga jalb qilishini kerakligi, 
masalan, davlat korxonasimi yoki kooperativ, sanoatmi yoki qishloq xo‘jaligimi va 
hokazo.
−
Ikkinchidan, qanday hudud (mintaqa) chegarasida bu ma’lumotlar olinishi 
kerakligi, masalan, tuman miqiyosidami yoki ayrim viloyatlar yoki respublika 
chegarasidami. 
−
Uchinchidan, qaysi davr yoki qaysi vaqt uchun ma’lumot olinishi kerakligi, 
masalan, aniq bir yil yoki bir necha yil va hokazo.
Masalan, statistik tadqiqotlarni qishloq xo‘jaligi korxonasida o‘tkazishdan 
oldin, kuzatilayotgan obekt to‘g‘ri tanlab olinishi kerak, ya’ni qaysi korxonalar 
qishloq xo‘jaligi korxonalariga kiritilib o‘rganiladi, qaysi korxonalar esa ushbu 
korxonalarga kiritilmasligi aniqlanib olinadi. Qaysi korxonalarning kuzatish 
obektiga kiritilishini tadqiqotning vazifalaridan, shu obekt to‘g‘risidagi barcha 
bilimlaridan va o‘rganilayotgan ijtimoiy xodisalarning xususiyatidan kelib chiqadi. 
Shuningdek, tadqiqot o‘tkaziladigan to‘plam bir xil tip (toifa)da bo‘lishi uchun va 
bu tadqiqot uzlukli o‘tkazilib kelayotgan bo‘lsa, u holda kuzatish obektini 
belgilayotganda maxsus senzlardan foydalaniladi.
Senz deb, statistikada chegaralangan belgilarning to‘plamidagi jami birliklarini 
tadqiqot o‘tkazish talabini qondirilishi tushuniladi. Masalan, O‘zbekiston 
fuqarolaridan olinadigan daromad solig‘i to‘g‘risidagi qonunga binoan ularni 
soliqka solish maqsadida O‘zbekistonda doimiy yashash joyiga ega bo‘lgan deb 
qaraladigan fuqarolar jumlasiga kalendar yil davomida 183 kundan ko‘proq vaqt 
O‘zbekistonda turgan fuqarolar kiradi. Bu yerda 183 kun – soliq tulovchi fuqarolar 
sonini aniqlash uchun vaqt meyorini bajaruvchi senzdir. Shu kundan oz muddatda 
yashagan fuqarolardan soliq olinmaydi. Yoki bo‘lmasa, saylash huquqi fuqaro 
uchun O‘zbekistonda – 18 yosh senzi belgilangan. Yoki bo‘lmasa, ayollar uchun 
zurriyot kurish davri (fertil) 15-49 yosh senz ko‘rsatkichi belgilangan va hokazo.
Kuzatishformuliy
ari va 
yo‘riqnoma 

---