2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

5-Tema.Ózbekstandademokratiyalıq, puxaralıqjámiyettiykarlarınıńqáliplesiwi, ámelgeasırılǵansiyasiyreformalar


Jobası:
1.Milliymámleketbasqarıwsisteması. ǴárezsizÓzbekstandahákimiyatlarbóliniwiprincipi.
2.Ózbekstandakóppartiyalıqsistemanıńqáliplesiwihámonıńáhmiyeti. Siyasiypartiyalarxızmetindegiózgeshelikler.
3.Ózbekstandaparlamentsistemasıhámondaǵıreformalar. Huqıqorganlarihámsudsistemasındaǵıózgerisler.


Ádebiyatlar:
1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.
2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.
3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018.
4. Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
5. Усманов К., Шернов Ш. ва бошқалар. Ўзбекистон сиесий ва ҳуқуқий ислоҳатлар сари. Т. «Университет» 1996.

Ǵárezsizlikkeerisilgennenkeyin, xalkımızaldındakeskinmashkalalarpaydaboldı. Olardısheshpeyturıp, demokratiyahámhákimiyattıbólistiriwprinciplerinetiykarlanǵanjańamámlekettiqurıw, demokratiyalıqxukıqıymámlekethámpuxaralıqjamiyettiqurıwmúmkinemesedi.

Ózbekstandemokratiyaqadriyatların, insannıńxuqıqhámerkinliklerintámiyinlew, erkinbazarekonomikasınqurıwdıóziushıneńullıqadriyatlarsıpatındaqabılladı.
Solnlıqtantómendegilereńtiykarǵıwazıypaetipqoyıldı:
Birinshiden: Eskihákimshilik-buyrıqpazlıqdúzimin, oganmuwapıqbolǵanhákimiyathámbasqarıworganlarınsaplastırıw.
Ekinshiden: Jańamámleketshiliktińsiyasiy, hukıqıy, konstituciyalıqtiykarlarınjaratıw. Konstituciyahámnızamlardajámiyetlikqatnasıqlardıńjańadúziminoraydaǵıhámjergilikliorganlardaǵıhákimiyatorganlarınıńjańasistemasınbekkemlepkoyıw.
Ózbekstandamámlekethákimiyatıorganlarınıńburınǵıtotalitardúzimnenbirotalaózgeshe, hákimiyatlardıńyaǵnıynızamshıǵarıwshı, atqarıwshıhámsudhákimiyatlarınabóliniwiprincipinetiykarlanǵansistemajaratıldı. Olardıńhárbirinińxızmetindehuqıyqıytiykardaavtoritarizmhámtotalitarizmnińqaytalanıwınbiykaretetuǵıntıyanaqlıdemokratiyalıqnormalarhámjol-jobalarislepshıǵıldı.
Mámleketlikhákimiyattıńbóliniwprinciplerijámiyetteámeldejúzegeshıǵarılıwı, yaǵnıyhákimiyatlarbóliniwinińámelgeasırılıwıhárqandaymámlekettińdemokratiyalıqqásiyetinbelgileytuǵınusıllardanbiri. Mámleketlikhákimiyattıńbóliniwprincipimámleketlikhákimiyatorganlarınıńteńsalmaqlılıǵınhámteńligintamiyinleydi. Usıprinciptińunamlı, nátiyjeliámelgeasırılıwıarqalımámlekettebirde-birorganyaqishaxstárepinendiktaturaornatılıwınıńaldıalınadı, mámleketbasqarıwıámelgeasırılıwınıńteńsalmaqlılıǵıtámiyinlenedi, mámleketorganlarınıńnátiyjeliisalıpbarıwıushınimkaniyatjaratadı.
Mámlekettehákimiyattıńbarbolıwımámlekettińtiykarǵıbelgilerinenbirisanaladı. Mámlekettegibarhákimiyat (mámleketlikhakimiyat) bolsa, qandaydabirprinciptiykarındabólistiriledi, bólinedi. Bul «mámlekethákimiyatınıńbóliniwprincipi» depataladı. Usıprincipboyınsha, mámlekethakimiyatıbir-birimenenúzliksizbaylanısqanhámbirwaqıttaqandaydaǵárezsizlikkeiyebolǵantómendegiúshshaqapshaǵabólinedi:
Nızamshıǵarıwshıhákimiyat, atqarıwshıhákimiyat, sudhakimiyatı. Mineusıúshhákimiyatbirgeliktemámleketlikhákimiyattıńnegizinquraydı.
Mámlekethákimiyatınıńbóliniwprincipimámlekethákimiyatıorganlarınıńkelisipbir-birinqadaǵalaphámóz-arakelisipislesiwgeimkaniyatjaratadı. Sonıńushınhákimiyattıńbóliniwiprinciplerinińornawıdemokratiyalıqmámleketketántárepibolıptabıladı.
ÓzbekstanRespublikasıOliyMajlisinińhuqıqıyjaǵdayıKonstituciyanıńVbólimXVIIIbabındahám 1994 jılı 22 sentyabrdeqabıletilgen «ÓzbekstanRespublikasıOliyMajlisihaqqında»ǵıNızamdabelgilengen. Bulnızamǵasáykes, OliyMajlisjoqarımámleketwákillikorganıbolıp, nızamshıǵarıwshıhákimiyattıámelgeasıradı.
1993 jılı28 dekabrdeqabıletilgen«ÓzbekstanRespublikasıOliyMajlisinesaylawlarhaqqındı»ǵıNızamǵasáykesrespublikaparlamentinesaylawlarulıwma, teń, tuwrıdan-tuwrısaylawhuqıqıtiykarındajasırındawısberiwjolımenenótkiziledi. ÓzbekstanRespublikasıIshaqırıqOliyMajlisinesaylawrespublikamızsiyasiyturmısındaúlkenjeńisibolıp, bunda 250 deputattanibaratOliyMajlis-jańaParlamentdemokratiyalıqhámkóppartiyalıqtiykardadúzildi.
OliyMajlisxızmetinerkinlestiriwmaqsetindeÓzbekstanRespublikasıOliyMajlisi­nińIIshaqırıqVIIsessiyasıekipalatalıparlamentdúziwhaqqındaulıwmaxalıqlıqreferendumótkiziwgeqararetti. 2002 jılı27 fevraldabolıpótkenulıwmaxalıqlıqreferendumdaqatnasqanpuqaralardıń93,65%parlamentekipalatadandúziliwinqollap-quwatladı. Ekipalatalıqparlamentkesaylawlar 2004 jılı 26 dekabrdebolıpótti.
OliyMajlis «ÓzbekstanRespublikasınıńKonstituciyalıqsudıhaqqında», «ÓzbekistanRespublikasınıńmámleketlikqáwipsizligihaqqında», «Ózbekistansırtqısiyasiyxızmetinińtiykarǵıprinciplerihaqqında», «Siyasiypartiyalarhaqqında»ǵıNızamlar, Miynetkodeksi(1995), Puqaralıqkodeks(1996) h.t.b. nızamhámkararlarqabıletti.
ÁmeldegiKonstituciyadaPrezidentmámlekethámatqarıwshıhákimiyattıńbaslıǵıetipbelgileniwiatqarıwshıhákimiyattıkúsheytiwgeqaratılǵandástúrbolıpesaplanadı. MámleketimizdińatqarıwshıhákimiyatquramıPrezidenttárepinentayınlanıp, OliyMajlistárepinentastıyıqlanadı.
Mámlekethákimiyatısistemasınakiriwshihákimiyattıńbirisudhákimiyatıbolıpesaplanadı. ÓzbekstanRespublikasınıńsudsistemasıbesjıllıqmúddetkesaylanatuǵınÓzbekstanRespublikasıKonstituciyalıqsudı, ÓzbekstanRespublikasıJoqarǵısudı, ÓzbekistanRespublikasıJoqarǵıxojalıqsudı, QaraqalpaqstanRespublikasınıńJoqarǵısudı, QaraqalpaqstanRespublikasınıńxojalıqsudınan, usımúddetkewálayatsudları, Tashkentqalalıqsudı, rayon, qalalıqxojalıqsudlarınanibarat.
UsısudlardıńhuqıqıyjaǵdayıÓzbekistanRespublikasınıńKonstituciyasında, ÓzbekstanRespublikasınıń1993 jılı2 sentyabrdeqabıletilgen«Sudlarhaqqında»ǵıNızamdabelgilengen.
Respublikamızdaǵárezsizlikjıllarımilliymámleketshiliktipaydaetiw, burınǵıhákimshilik-buyrıqpazlıqsistemasınaqutılıwmenenbirwáqıttamámlekethámjámiyetturmısınıńjańademokratiyalıqhuqıqıytiykarlarıjaratıldı.
Demokratiyanıńeńáhmiyetlitárepibolıpadamlardıńsaylawhámsaylanıwhuqıklarınámelgeasırıwbolıpesaplanadı. 1991 jılı 18 noyabrde«ÓzbekstanRespublikasıPrezidentisaylawıhaqqında» 1993 jılı 28 dekabrde «Xalıqdeputatlarıwálayatlıq, rayonlıqhámqalalıqKeńeskesaylawlarhaqqında» Nızamlarqabıletildi
Ózbekstannıńsaylawnızamlarındahárbirpuqara-saylawshıbirdawısqaiyeekenligibelgilepberilgen. 35 jastankishibolmaǵanpuqaraÓzbekstanRespublikasıPrezidenti, 25 jasqatolǵanlarOliyMajliske, 21 jasqatolǵanlarwálayatlıq, rayonlıqhámqalalaıqKeńeslerinedeputatetipsaylanıwhuqıqınaiye.
Demokratiyalıqjámiyettidúziwxalıqtıńsiyasiybelsendiligihámsiyasiymádeniyatı, adamlardıńjańademokratiyalıqqádriyatlarınoylaw, seziniwmáselelerimenenbaylanıslı. Solsebepten, túrlisiyasiypartiyalarhámjámiyetlikshólkemlerdińqáliplesiwihámturaqlasıwıáhmiyetliorınǵaiye. Siyasiypartiyalardıńpaydabolıwıhámolardıńxızmetidemokratiyalıqjámiyetushınzárurbolǵansiyasiyqarsıtáreplerdikeltiripshıǵaradı.
Ǵárezsizlikjıllarındaelimizdesiyasiypartiyalar, jámiyetlikshólkemlerjúzegekeliwihámisalıpbarıwıushınhuqıqıytiykarlarjaratıldı. RespublikaParlamentitárepinenqabıletilgen «Jámiyetlikshólkemlerhaqqında» (1991 jılı 15 fevral), «Siyasiypartiyalarhaqqında» (1996 jılı 2 iyul), «Hújdanerkinligihámdiniyshólkemlerhaqqında» (1998 jılı 28 aprel) Nızamlarsolarqatarınajatadı.
Ózbekstanda 4 siyasiypartiya, 1 jámiyetlikháreketixızmetkórsetpekte.
Xalıqdemokratiyalıqpartiyasısiyasiypartiyasıpatındamámlekette 1991 jılı 1 noyabrdedúzildi. Maqseti - Ózbekistandaǵıhárbirpuqaranıńmilleti, dini, sociallıqawhalıhámshıǵısınakaramastanmateriallıqhámruwxıynáwqıranturmıskeshiriwushınkeńimkaniyatlarjaratıw, adamlardıńkonstituciyalıqhuqıklarıhámerkinliklerinekepillikberiw, olardıńdańqıhámmártebesi, tınıshturmıskeshiriwinqorǵaw.
«Vatantaraqqiёti» partiyası1992 jılı24 maydadúzildi. Maqseti - Ózbekistanǵárezsizliginińekonomikalıq-ruwxıytiykarlarınpaydaetiw, mámlekettijáhánińrawajlanǵanmámleketlerdińbirineaylandırıw.
Ózbekstan «Adolat» social-demokratiyalıqpartiyası (SDP) 1995 jılı 18 fevraldadúzildi. Maqseti -ǵárezsizÓzbekistanterritoriyasındajasapatırǵanhámmemillethámelatlardıńulıwmamáplerinesáykeskeletuǵınhuqıqıydemokratiyalıqmámleketdúziw, jámiyettesociallıqádalattıjánedebekkemlew, insanhuqıqları, erkinliklerihámminnetleri, joqarıruwxıylıqtıhámaǵartıwshılıqtırawajlandırıwǵajárdemberiw.
ÓzbekstanMilliytiklanishdemokratiyalıqpartiyası 1995 jılı 3 iyundadúzildi. Maqseti -jańaózbekmámleketinińtiykarlarınjaratıw, huqıqıymámlekethámpuqaralıqjámiyettidúziw.
Fidokorlarmilliydemokratiyalıqpartiyası 1998 jılı 28 dekabrdedúzildiFMDPmenen «Vatantaraqqiёti» partiyası 2000 jıldıń14 aprelindebirlestihámOliyMajlisteFidokorlarmilliydemokratiyalıqpartiyasıfrakciyasındúzdi. 2008 jılı «Fidokorlar» hám «Milliytiklanish» demokratiyalıqpartiyasıbirlesti. Ózbekstanliberal-demokratiyalıqpartiyası 2003 jılı 15 noyabrdedúzildi. Maqseti – bazarqatnasıqlarıjaǵdayındakishihámortaisbilermenliktiqollap-quwatlaw.
Ózbekstanekologiyalıqháreketi 2008 jılıshólkemlestirildi. 2019 jılıÓzbekstanekologiyalıqpartiyasıdúzildi.
Ózbekstanda «Xalqbirligi» háreketi1995 jılıiyunayınanxızmetkórsetpekte. Hárekettińtiykarǵımaqsetikópmilletlielimizdexalıqlarbiriginjánedebekkemlew, puqaralardıńÓzbekstanRespublikasıKonstituciyasındabekitilgenxuqıqhámerkinliklerinińkepillikleritolıǵımenenámelgeasırıwhámWatandısúyiwsezimlerinrawajlandırıwdanibarat.
Ǵárezsizlikjıllarındarespublikadajámiyetlikshólkemlerdińsanıkobeyip, imkaniyatlarıkeńeydi. Ǵárezsizliktińdáslepkibesjıllındajámiyetlikhámmámleketlikemesshólkemlerdińsanı2300 gejetti.
Ulıwma, házirgikúndeÓzbekstankásiplikshólkemleri 10,5 mil­lionaǵzanıbirlestirip, jámiyettetupkiliklireformalardıámelgeasırıwdabelseneqatnasıpatır.
Ózbekstanhayal-qızlarqomiteti1991 jılı1 marttadúzildi. Bulkomitetmámleketimizdeámelgeasırılıpatırǵanjámiyetliksiyasiyhámdemokratiyalıqprocesslerdehayal-qızlırdıńbelseneqatnasıwında, olardıńruwxıytárbiyalawdaáhmiyetlirolatqarıpatır.
Sonıńmenenbirge, «Nuraniy», «Ustaz», «Uluǵbek», «Úmid», «Xotira» hámbasqadashólkemlerrespublikadapuqaralıqjámiyettiqurıwdaózúleslerinqosıpatır.
2001 jıldıń25 aprelindeÓzbekstanMilliyuniversitetinińMádeniyatsarayındaRespublikajaslarıwákillerinińbirinshiqurıltayında«Kamolot» jaslarjámiyetlikháreketidúzildi. QurıltaydajámiyetlikhárekettińNızamıhámdástúrikabıletildi.
Mámlekettińulıwmamilliysiyasatınamilliysiyasattanbasqaekonomikalıqhámjámiyetlik, ilimiy-texnika, bilimlendiriwhámden-sawlıqtısaqlaw, xalıq-aralıqqatnaslar (sırtqısiyasat), milliyqáwipsizlikh.t.b. siyasatlarkiredi.
ÓzbekstanǵárezsizlikkeeriskennenkúnnenbaslapRespublikaPrezidentihámhúkimetitárepinenmilletleraralıqdoslıqtıtámiynlewushınmilliysiyasatámelgeasırılıpatır.
Ózbekstanpolietnik, yaǵnıykópmilletlimámleketbolıp, onıńterritoriyasında 120 danartıqmillethámelatwákillerijasaydı. Respublikadajasapatırǵanbasqamilletwákilleriarasındaetnikalıqmádeniytiykarlardajámlesiwprocessleripaydaboldı, milliy-mádeniyoraylarjúzegekeldi.1992 jılıyanvarayındaÓzbekstanRespublikasıMinistrlerKabinetinińqararımenenÓzbekstanRespublikası «InternacionalMádeniyOrayı» shólkemlestirildi. Orayxızmetindeulıwmaxalıqlıqbayramlarınatayarlıqkóriwhámonıótkeriwdebelsendilikpenenqatnasıwáhmiyetlibaǵdarbolıpesaplanadı.
Demokratiyalıqreformalardıturmısqaeńgiziwásiresedúnyaǵakózqarastıqáliplestiriwdeǵalabaxabarqurallarınıńornıhámáhmiyetiúlken. Mámlekettińjámiyetlik-siyasiyturmısındajetekshiroloynaǵanlıǵısebepliolardıtórtinshihákimiyatdepataydı.
Sovettotalitarhámavtoritardúzimidáwirindeǵalabaxabarqurallarıxalıqqakommunistlikideologiyanıeńgiziwdeáhmiyetliagitaciyahámpropagandaqurallarıbolıpesaplanǵan.
ÓzbekstanRespublikasınıńKonstituciyasındaǵalabaxabarqurallarınıńerkinligi, nızamǵamuwapıqisjúrgiziwi, cenzuraǵajolqoyılmaslıǵı (67-statya) belgilenipqoyıldı.
1996 jıl 2 avgusttaOliyMajlistárepinen «Baspaxızmetihaqqında», 1997 jılı 24 aprelde «Jurnalistlikiskerliktiqorǵawhaqqında», 1997 jılı 26 dekabrde «Ǵalabaxabarqurallarıhaqqında» Nızamlarqabıletildi. BulnızamlarÓzbekstanRespublikasıǵalabaxabarqurallarınıńdemokratiyalıqjámiyetketánhuqıqıytiykarlarınbelgilepberdi.
Ózbekstanǵárezsizlikkeeriskennensońsırtelǵalabaxabarqurallarımenenbaylanısornatıwmáselesisırtqısiyasiyxızmettegitiykarǵıbaǵdarlarınıńbirineaylandı. SebebiÓzbekstanıńdúnyajúzliksheriklikkeqanshatezkiripbarıwıusıǵalabaxabarqurallarınıńtarqatatuǵınxabarlarınıńshınlıǵınabaylanıslı.
Ǵalabaxabarqurallarıjámiyetlikpikirdiqáliplestiriwshiilajlardıńbiribolıp, usıjolmenenjámiyetshiliktielturmısınabaylanıslıbolǵannızamlarhámqararlarqabıletiliwine, olardıńturmısqaeńgiziliwineitibarqaratadı. Sonıńmenenbirgeǵalabaxabarqurallarısırtellerdejúzberipatırǵanwaqıya, hádiyselerhaqqındaǵıxabarlardı, jańalıqlardıjetkeripberetuǵınquralbolıpesaplanadı.
1996 jılı 7 mayda «Ózbekstannıńjámiyetlikrawajlanıwındatelevideniehámradionıńrolinarttırıwilajları» haqqındaPármanqabıletildi. OndaÓzbekstanMámleketliktelevideniehámradioesittiriwkomitetiÓzteleradiokompaniyaǵaaylandırıldı. Onıńwázıypasıetiptómnedegilerbelgilendi:
- birinshiden, xabarlardıńideologiyadanbirotalaqutılıwınnázerdetutqanhaldaxalıqhámjámiyettińqalıshámhaqıyqıyhámhárqıylıxabarlarınatalaplarınúyreniwhámqanaatlandırıw;
- ekinshiden, elimizxalqın, sonday-aq., sırteljámiyetshiliginÓzbekstannıńsiyasiy, ekonomikalıqhámjámiyetlikturmısındajúzbergenózgerislerhaqqındakeńxabarlaretiwhámbasqalar.
Ǵalabaxabarqurallarıjámiyetlikpikirdiqáliplestiriwshiilajlardanbolıp, usıjolmenenjámiyetshiliktielturmısınabaylanıslıbolǵannızamlarhámqararlarqabıletiliwine, olardıńturmısqaeńgiziliwineitibarınqaratadı.