2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

Kúshlisociallıqsiyasatjúrgiziwekonomikalıqózgerislerdiámelgeasırıwdıńisenimlikepilibolıptabıladı. Ózbekstannıńjańalanıwhámrawajlanıwjolınkórsetiwshieńáhmiyetliprinciplerdenbiri.Bazarmúnásibetlerineótiwprocessindexalıqtısociallıqqorǵawdıńpútinbirsistemasıjaratıldı. 
Besinnshiprincip – bazarekonomikasınabasqıshpa-basqıshótiwzárúr. Bultiykarǵıqaǵıydalardanbirisıpatındaortaǵaqoyıldı. Bundaasıǵıslıqqajolqoymaw, «jańasınqurmayturıp eskisinbbuzbaw» tárizindejumısalıpbarıwjolıbelgilepberildi.
Bazarmúnásibetleriadamlardıńdúnyagajańakózqarasın, psixologiyasın, minez-kulkın, turmıstárizinqáliplestriwditalapetedi. Sonlıqtandáslepmenshiktimámlketqaramaǵınanshıǵarıwhámmenshiklestiriw, menshiktińmámlketkeqaraslıbolmaǵantúrleri– jeke, shańaraq, akcionerlik, jámááthámbasqatúrlerinetiykarlanıpjańadanshólkemlestiriogenxojalıqjúrgiziwusıllarınqollap-quwatlawjolımenenaralas, kópukladlıekonomikanıqáliplestiriwjolımenenbarıldı. 1994 jıldıńakırınakelipisjúzindeekonomikalıqreformalardıńbirinshibaskıshıtamamlandı.
Ekonomikalıqreformalardıbasqıshpa-basqıshámelgeasırıwprincipiásirese, ekonomikadatereństrukturalıqózgerislerdiámelegeasırıwǵaqaratılǵanústinlikkeiyetarawlardıbelgilewde, xalıqxojalıǵınanıqmáqsetliinıesticiyalawdanátiyjeliboldı. Janılǵı – energetika, mashinaqurılısı, baylanıs, transport, jolqurılısı, joqarıdárejedeqaytaislewgeótiw, tayarónimóndiriwdikóbeytiw – áneusındaústintarawlarbelgilendi. Awılxojalıǵındabundayústinlikkeiyetarawdánlieginleryaǵnıy ǵállejetistiriwboldı. Bulilajlarmámlekettisırtkıbazarǵaǵárezlietipganaqalmastan, oǵanúlkenmuǵdardavalyutanıekonoilawimkaniyatınberdi. Bul tejelgenqarjıbasqatarawlardırawajlandırıwǵasharayatlartayarlapberdi. Ǵárezsizliktińdáslepkijıllarındaneftónimleriniń 80 payızısırttanalıpkelinetuǵınedi.. Bulekonomikaushınjúdáawırlıqetetuǵınedi. Endibolsaózimizdinefthámbasqaenergetikaqurallarımenentámiyinlewimkaniyatınaiyemiz.
Ekonomikalıqreformalardıńbirinshibasqıshıjańaákonomikalıqdúzimnińhuqıqıynegizlerinjaratıw, mámleketshiliktiqáliplestiriwhámbekkemlew, eskioylardıoyımızdanshıǵarıptaslawǵaqaratılǵanedi.
Birinshibasqıshtaekisheshiwshiwazıypanıbergeliktesheshiwgetuwrakeldi. Birinshi, administrativlik-buyrıqpazlıqdúzimnińawıraqıbetlerinjeniw, ákonomikanıturaqlastırıw, ekinshisi, respublikanıńózinetánsharayatlarıhámqásiyetlerinesapqaalǵanjaǵdaydabazarqatansıqlarınıńnegizlerinqáliplestiriwdenibarat.
Ekonomikanıreformalawdıństrategiyalıqmaqsetlerinenkelipshıǵaotırıpekinshibasqıshtamámleketmúlkinmenshiklestiriwhámsociallıqbaǵdarlanǵannedawamettirildi. Mámleketmúlkindáslepkimenshiklestiriwditamamlaw, haqıqıymúlkiyesietiw, mámleketkeqaraslıbolmaǵansektorhúkimdardárejeniiyeleytuǵınjámiyetlikóndirisquramıntúpkilikliózgertiwwazıypalarıházirgiwaqıttaenbirinshimáselelerdińbiribolıpesaplanadı. Menshiklestiriwnátiyjesindekemindeekitiykarǵıwazıypasısheshildi.
1. Bizińerkimizdegimúlikózinińhaqıyqıyxojayınınaiyebolıwıtiyis. Múliktihaqıyqıy xojayınlarınıńqolınatapsırıw, 2. isbilermenjumısınalıpbarıwıushınolarǵakenmúmkinshiliklerberiwótkerilipatırǵanákonomikalıqreformalardıńtiykarǵımazmunıusınnanibarat.
Haqıyqıyxojayınlıqseziminseziniwdińabzallıǵınedehámbulisjúzindeqandaymápberedi. Eńdáslepekonomikalıqmúnásibetlerdińxarakteritúptenózgeredi. Óndiristirawajlandırıwhámkeneytiwgehákishilik-buyrıqpazlıqjolımenenmájbúretiwushınzárúrlikqalmaydı. Haqıyqıyóndirisshierkinlikkeshıqpaqta, joqarıdanberiletuǵınbuyrıqpenenislewdenazatbolmaqta. Óndirisshinisapajaǵınanjańaxoshametlerhámbaslamalar, ózjumısınıńnátiyjelerinámeldeseziniwtúyǵısıháreketkekeltiredi, ekonomikalıqjuwapkershiliktekúsheyedi. Haqıyqıyxojayınbasshılıqetipatırǵankárxananıńrawajlanıwboljawlarıhámiyshejarqınhámanıq-ráwshan, óndirisnátiyjeliligihámmedenkórejoqarı, alatuǵınpaydasıdaxızmetkerlerdińishaqısıdaádewirjoqarı.
Ózbekstandamenshiktińkópqıylıformalarına - jekemenshikpenenbirqatarkollektivlik, akciónerlik, toparlıq, shetellermenenbirgeqospakárxanalarǵabirleskenmenshikhámbasqadatúrlerikiredi. Sonıńmenenqatarjerge, kánlerge, basqadatábiyiybaylıqlarǵa, transport, baylanıs, qorǵanıwhámbasqadaulıwmaxalıqmáplergexızmetetetuǵınmúlklergemámleketlikmenshiksaqlanadı. Bundaytártiplerbazarqatnasıqlarıtiykarındajúdájoqarırawajlanǵanellerdińhámmesinedetánnárse.
Ózbekstanda «ákonomikalıqreformalardıńbirinshibasqıshınıńenáhmiyetligiwazıypası -mámleketlikmenshiktińmonopoliyasınsaplastırıwhámonımenshiklestiriwesabınankópukladlıákonomikanıqáliplestiriwboldı:
Menshiklestiriw - mámleketmenshikligindebolıpkelgenkárxanalardı, turaqjaylardı, transportásbaplarınhámbasqamúlklerdijekemenshikkkeyamasamenshiktińbasqaformalarınaótkeriwyamasasatıwdegendiańlatadı.
Ekinshiáhmiyetliwazıypa - menshiklestiriwdawamındakópukladlıákonomikanıhámxoshametlewshibásekeshilik (konkurenciyalıq) ortalıqtıpaydaetiwdenibarat.
Konkurenciyasóziqandaydabirtarawdaenjoqarǵınátiyjegeerisiwushıngúres, soltarawdaǵıbasqatalabanlardanústinbolıwǵaumtılıwshılıqdegendiańlatadı. Bazarqatnasıǵındabolsa - birtúrdegitovaróndiriwshilerdińbazardaózónimlerindiydilegenbahadasatıp, joqarıpaydatúsiriwushınóz-aragúresi, talasıboladı. Tovaróndiriwshilerbazardaǵıózinińqarsılaslarınjeniwhámóniminqımbatınasatıp, baylıǵınarttırıwushınsatatuǵınzatınıńsapasın jaqsılawǵabarlıqmateriallıqhámruwxıyresurslarınayanbastansarpetedi.
Házirgibazarákonomikasırawajlanǵanellergetovaróndiriwshilerdińbazarushın, qariydarlarushıntalası-konkurenciyaházirgizamandaóndiristińónimdarlıǵınarttırıwdaǵı, ilim, texnikahámtexnologiyajańalıqlarındóretiw, tezhámkenkólemdeóndiriskeengiziwdegibaslıxoshametlewshikúshbolıptabıladı.
Regionallıq, ásiresedúnyajúzilikbazarǵatovarshıǵarıpAQSh, Yaponiya, Germaniyahámbasqadarawajlanǵanmámleketlerdińirifirmalarımenenkonkurenciyaǵatúsiwushın, tovarlarımızdıńsapasısolellerdeóndirilgentovarlardantómenbolıwızárúr. Jerjúzilikbazarǵatovarlarımızdısatıw, elimizdińqaznasınshetelvalyutalarımenenjetkiliklidárejedetoltırıwdıńbirden-birderegibolıptabıladı. Al, bundayvalyutalarsızóndiristarmaqlarınjańatexnikahámtexnologiyamenenkaytaqurallandırıwmúmkinemes.
Bazarákonomikasınaótiwdińkútááhmiyetlibaǵdarlarınıńbiriindividuallıqmenshiklikke, sonday-aqkóptúrlikooperativlikjańakishihámortashakárxanalardıkennenenjaydırıwákonomikanıńmámleketlikemessektorındaúlkenáhmiyetkeiyeboladı. Bazarqatansıqlarırawajlanǵanellerdebularbarlıqkárxanalardıńyarımınankóbisinsondaymenshikfirmalarıtutuadı. Dáljekemenshiksektorı, kishipaydakúnemlikbizińákonomikamızdıdaǵdarıstanshıǵarıwdabelsendi rolatqaradı.
Ózbekstanózinińjerastıbaylıqları, tábiyiyresurslarıarqalıházirgiótiwdáwirindegijúzegekelipatırǵanqıyınshılıqlardıkeshiktirmeyjenip, Watanımızdıákonomikalıqjaqtanrawajlanǵanenaldınǵıellerdińqatarınaqosıwınarealmúmkinshikiklerbar. «Ótiwdáwirindemámleketózákonomikalıqsiyasatınaislepshıǵıwhámámelgeasırıwwaqtındasonıitibarǵaalıwıkerek - olarartıqmash, úlkenperspektivaǵaiyebolǵantarmaqlarhámóndirislerdihártáreplemexoshametlendiriwi, yaǵnıyenáhmiyetlibuyınlardıanıqlaw (neftǵárezsizligi, energetikaǵárezsizligi, dán-ǵálleǵárezsizligi, paxtanıqaytaislewsanaatıhámt.b.) hámbularqalıákonomikanıquramalıjaǵınanqaytashólkemlestiriwboyınshatabanlısyaisatótkeriwikerekboldı.
ǴárezsizlikjıllarıÓzbekstanavtomobilislepshıǵaratuǵınmámlketlerdińqatarınaqosıldı. 1992 jılıavgusttaTashkentteQublaKoreyanıń «DAEWOOMOTORS» korporaciyasıhámÓzbekstannıń «Avtoqishloqmash» mámleketkoncerniarasındaAndijanwalayatınıńAsakaqalasındaavtomobilislepshıǵaratuǵın «UzDAEWOOavto» qospakárxanasınkurıwhaqkındashártnamaǵaqolqoyıldı. 1996 jılıiyulda «UzDAEWOOavto» qospakárxanasıashıldı. Búgingikúni «Uzavtosanaat», «AKkiriwshi «GMUzbekistanAJ« (2007 ), «SamAvto» (Samarqandavtomobilzavodı) (1999),«MANAvtoUzbekistan» (2009) kompaniyalarıxızmetkórsetpekte. Házirgiwaqıtları «Uzavtosanaat» AKkuramında 75 tenaslamkárxanalarjumısislepatır.
Ekonomikalıqreformalardıńjańabasqıshındaekonomikalıqhámfinanslıqturaqlılıqquramalıózgeriwler, ekonomikanıjanlandırıw, sońınanonıbirqálipte, tensalmaqlıqtısaqlayotırıprawajlandırıwdıńtiykarǵıshártisıpatındabirinshidárejeliáhmiyetkeiye. Ekonomikanıturaqlastırıw-bazardıqáliplestiriwjolındaǵınızamlıhámbolıwıshártprocess. Olendáslepdaǵdarıslıqhádiyselerineshekqoyıwǵaqaratılǵan.
Jámiyettińpútkilkelesheginbelgileytuǵınekonomikalıqtarawlardıńbirtutaslıǵımakroekonomikabolıptabıladı.
Makroekonomikatarawınrawajlandırmayturıpmámlekettińákonomikalıqǵárezsizligineerisiwimúmkinemes.
Turaqlastırıwsiyasatı - endáslepbulmakroákonomikadabalanstısaqlaw, óndiristińkeskindárejedepáseyiwineheshǵalabajumıssızlıqqajolqoymawdanibarat.
Bazarqatnasıqlarınaótiwjaǵdayındasalıqsiyasatınjetilistiriwákonomikanıturaqlastırıwhámfinanslıqawhaldıbekkemlewgetiyislimáselelerdisheshiwgeoǵadaáhmiyetkeiye. Salıqsistemasırespublikalıqhámjergiliklibyudjetlerdińqáliplesiwinińtiykarǵıderegibolıwımenenbulbyudjetlerdianıqtúrdejiklestiriwsalıqsistemasınjetilistiriwdińbaslıbaǵdarıbolıpesaplanadı.
Ekonomikalıqreformalardıńházirgibasqıshındakredit - banksistemasına, pulaylanısınbekkemlew, valyutaqatnaslarıntártipkesalıwjúdáúlkenáhmiyetkeiye.
Mámleketimizdekishihámortabiznesti, jekeisbilermenliktirawajlandırıwobъektivzárúrliketipqoyıldı.. 1999 jıldıńbasındamámleketimizde99,8 mıńkishihámortabizneskárxanalarıxızmetetken. Sonnan85,7 mıńkishibiznes, 14,1 mıńortabiznesketiyisliboldı. OrtahámkishibiznesásireseTashkent, Samarkandqalalarında, Tashkent, Samarkand, AndijanhámFerǵanawalayatlarındarawajlanǵan.
Kishibizneshámjekeisbilermenliktirawajlandırıwbirneshebasqıshlardaalıpbarıldı: