2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

9-Tema. ǴárezsizlikjıllarındaÓzbekstandaǵıruwxıyhámmádeniyrawajlanıw


Jobası:
1.Ǵárezsizlikjıllarındaruwxıyhámmádeniyturmıs. Milliyǵárezsizlikideyasıhámideologiyalıqmáseleler.
2.Milliyúrp-ádetler, qadriyatlarhámdástúrlerdińqaytatikleniwi.
3.Ǵárezsizlikjıllarındaullıata-babalarhámtariyxıyshaxslarǵabolǵanitibar.


Ádebiyatlar:
1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.
2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.
3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018.
4.Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
5.Ўзбекистон мустақиллик йилларида. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996.
6.Ўзбекистон тарихи. Р.Ҳ.Муртазаеванинг умумий таҳрири остида. – Тошкент, 2005.
7.Ўзбекистон халқининг дини, маданияти ва урф-одатлари: тарих ва ҳозирги ҳолат. - Тошкент: ТИУ, 2011.
Ózbekstanózǵárezsizliginqolǵakirgizgennenbaslapjámiyetimizdińbarlıqtarawlarıqatarıruwxıyturmıshámmádeniyattaúlkenózgerislerámelgeasırıldı. Bulqurılıpatırǵanmámleketbirinshigezekte, ulıwmadúnyalıqcivilizaciyaǵa, dúnyamámleketlerieriskentájiriybelergehámxalqımızdıńmilliydástúrlerine, ásirlerdawamındaqálipleskenqadriyatlarınatiykarlanbaqta.
Enciklopediyadaqadriyatqatómendegishetáriypberilgen: «Qadriyat – átirapımızdaǵıqandaydabirhádiyselerdińinsanıy, jámiyetlikhámmádeniyáhmiyetinkórsetiwushınqollanılatuǵıntúsinik. Qadriyatlardımazmunıhámxarakteriboyınshaprogressivhámreakciontiplergeajıratıwmúmkin». Qadriyatlarqandaydabirjámiyethámtoparlarǵatiyisliadamlardıńturmısıhámmádeniyatınıńhaqıyqıyyamasaidealtáreplerin,tábiyathámjámiyethádiyselerinińmazmunınańlatadı. Onıńqadriyatlardepatalıwınıńsebebiadamlarolardıqádirleydi, óytkenibulqadriyatlarolardıńjekehámjámiyetllikturmısınbayıtadı. Sonlıqtandaadamlarózkózqaraslarındaǵıqadriyatlardıámelgeasırıwǵaumtıladı.
Qadriyatlarishindegieńbirinshihámeńáhmiyetlisiómirdińózibolıptabıladı. Óytkeniómirdenayırılıwqalǵanbarlıqqadriyatlardanpaydalanıwdıjoqqashıǵaradı. Qadriyatlarózinińmánisiboyınshabirneshetúrlergebólinedi. Insanhámonıńómirieńjoqarıqadriyatesaplanadı. Insannıńózijoqjerdeqandaydabirnársenińqadir-qımbatıhaqqındasózetiwmúmkinemes. Sonlıqtandainsannıńqadir-qımbatınhúrmetetiw, onıńturmısınjaqsılaw, bilimhámmádeniydárejesinrawajlandırıw, densawlıǵınsaqlaw, ómirinqorǵawmámleketimizsiyasatınıńtiykarǵıbaǵdarınqorǵaydı. Jámiyetimizdejúzberipatırǵantúpkilikliózgerislerdiń, reformalardıńbarlıǵıadamlardıńturmısıbay, gózzalbolıwı, insanhaqıyqıymánisindeózinerkinseziwintámiyinlewgeqaratılǵan.
Watandısúyiwjoqarıqadriyatlardanbolıptabıladı. ÓzWatanınsúymegen, onıńqádirinejetpegeninsanbasqanıńda, pútkiladamzattıńdaqádirinejetpeydi. Watanǵasadıqlıq – haqıyqatqasadıqlıq, milletkemehir, pútkiladamzatqamiyrimshárááttińkórinisibolıptabıladı. Onısızádalatjeńiskeerisealmaydı, haqıyqatjúzegeshıqpaydı, insanshaxsınahúrmetkáliplesealmaydı. Óytkenimiyrim-shápááttijoyıtqanshaxsayagınanastındaǵıjerdenajıralıpqaladı, tayanıshsızqaladı. Watanǵamuhabbat, ata-babalarınıńmiyrasınaqızıǵıw, milliymánawiyattannáralıw, ózkúshineiseniw, ulıwmaadamzatqahúrmet, keleshekaldındajuwapkershiliksezimlerintárbiyalaydı. Demek, ǵárezsizlikmániwiyatıanajurtqamuhabbattan, milletmáplerinesadıqlıqtanbaslanadı. HárbirshaxstıńózishkiimkaniyatlarınWatanmáplerijolındaónimlirawajlandırıwıarqalıjúzegeshıǵadı, bundamilliymánawiymiyrastan, ulıwmaadamzatlıqqadriyatlardanbastartpaw, aldıńǵıtájiriybelerdiunamlıózlestiriwsezimipaydaboladı. Qadriyatkeńkólemli, kopmánisli, hbkmetlisózbolıptabıladı. Ózqádirinbilgeninsanǵanabasqanıńqádirinejetedi. Ózmilliyqadriyatlarınhúrmetetken, qádirlegeninsanǵanasolxalıqtıńwákilidegenullıataqqasazawarboladı. Milliyqadriyatxalıqótmishine, búginihamkeleshegine, ilimhámmádeniyattıńrawajlanıwına, milliyódep-ikramlıqqajoqarıhúrmetbelgisibolıptabıladı. Qadriyatinsannıńmánawiytalabınqanaatlandırıwǵaxızmetetetuǵın, sonlıqtandaadamzattárepinenqádirlenetuǵın, mádeniy, mánawiy, siyasiy, ekonomikalıqfaktorlardıńtoplamıbolıptabıladı.
Eńjoqarıqadriyatinsannıńózibolıptabıladı. LeykinsovetdáwirindeelimizdińullıperzentleriYusufXosXojib, AxmedYugnakiy, IbnSino, Beruniy, AxmadYassawiy, ÁmirTemurlarózqádirintappadı. AlisherNawayı, Babur, Uluǵbek, Mashrab, Nadirabegimsıyaqlıinsanlarfeodalizmdáwirinińwákilleridepkemsitildi, olardıńqaytalanbasmiyraslarınúyreniwqadaǵanetildi.
Xalqımızdıńmánawiybaylıǵıesaplanǵan«Alpamıs»dástanıqısımǵaushıradı. «Mukimiy» muzıkalıdramateatrırepertuarinan«Alpamıs» spektaklialıptaslandı. Ǵárezsizliknátiyjesinde «Suwseyili», «Anorseyili», «qawınseyili», «Júzimseyili» sıyaqlıbayramlarqaytatiklendi. Bulbayramlarabadanshılıq, molshılıq, tınıshlıqbelgisisıpatında, xalıqtıńarzıw-ármanı, tileklerinıńkórnisisıpatındaqádirlenetuǵınedi. KurъoniKarimnińózbekhámqaraqalpaqtillerineawdarmaetiliwihámbaspadanshıǵarılıwıúlkenwaqıyaboldı.
BúgingikúngekelipAbuIsoMuxammadat-Termiziydiń«ShamoiliMuxammadiya», NosiriddinBurxoniddinRabguziydiń «xissaiRabguziy», AxmadYassawiydiń «Xikmatlar»i, ÁmirTemurdıń «Temurtuzulari»nińbaspadanshıǵarılıwımilliyqadriyatlardıtiklewhámrawajlandırıwjolındaúlkenjetiskenlikboldı. ÁmirTemurdıńtuwılǵanınıń 660 jıllıǵı, Imamal-Buxariydiń 1225 jıllıǵı, Al-Farganiydiń 1200 jıllıǵı, 1998 jılı «Alpamıs» dástanınıń 1000 jıllıǵıbelgilendi.
Adamzattariyxıaksiologiyalıqkózqarastan, qandaydabirmilliy-etnikalıqqadriyatlardıńpaydabolıwı, rawajlanıwıhámkrizisi, olardıńornınabasqalardıńpaydabolıwınanibaratquramalımashqalahámprocesslerdiózishinealadı. Bundaykózqarasáhmiyetlihámaktualmáselege, yaǵnıymillettińmilliyqadriyatlarınıńiyesisıpatındaózin-ózisaqlapturıwılazımdegenmáselegeitibarberiwgealıpkeledi. Hárbirmilletózqadriyatlarınıńtekdóretiwshisiǵanaemes, bálkimabaylapqásterlewshisihámkeleshekkejetikiziwshisibolıptabıladı. Milliyqadriyatlardıńsaqlanıwıushınhárbirmillettińózijuwapker. Buljuwapkershilikmilliyrawajlanıwprocessindeqálipleskenmánawiyminnettińayrıqshashaxslarǵaemes, pútkilmilletketánkórninisinańlatadı. Háttexalıqbelgilibirdáwirdeerkinbolmaǵan, siyasiyprocesslernátiyjesindeqandaydabirimperiyaǵawaqıtshaǵárezlibolǵandadaondaózmilliyqadriyatlarınsaqlawsezimijoqbolıpketpeydi.Milliyqadriyatlardıńkórinisindehámtariyxıyrawajlanıwındaayırımtáreplerineitibarberiwlazım. Olar:
-adamlardıńtábiyǵıy, tariyxıyhámjámiyetlikbirligintámiyinleytuǵınetnikmákandaqáliplesedi, hárqıylıtúrlerdekózgetaslanadı, adamlardıńsanasına, ómirineózinetántárizdetásiretedi;
-milletleslerinińóz-aramúnásibetlerinde, jámiyetlikxızmetlerindekózgetaslanıpturadı, áneusımúnásibet, xızmet, máqset, zárúrlikhámumtılıwlarushınmánawiytiykarboladı;
-materiallıq, mánawiy, ekonomikalıq, siyasiyhámbasqatarawlardaqandaydabirnátiyjesıpatındajúgekeliwiadamlarushınzárúrliksıpatındaózinetánáhmiyetkeiyebolıwımúmkin;
-jámiyetlikrawajlanıwprocessindeózgerip, jetilisip, hárqıylıkórniskeiyebolıp, bárqullajańalanıpturadı, sonıńmenenbirgeáwladtan-áwladqaótedi, miyrasbolıpqaladı.
Milliyqadriyatlardıńtómendegilermenenbaylanıslıbolǵantúrlerinajıratıpkórsetiwmúmkin:
-millettińtábiyǵıyqaytalanbaslıǵı, ózinetánligi, tariyxıyózgeripbarıwıhámjámiyetlikkóptúrliligi (genofondı);
-millettińtariyxı, ótmishi, keleshegihámmánawiymiyrası;
-milliyaymaq, materiallıqhámmádeniyjasawsharayatları;
-ekonomikalıqtiykarhámjámiyetlikbirlik;
-úrp-ádetler, dástúrler, mirásimler, turmıstárizihámbasqalardaǵımilliylik.
-milliytil, milliymádeniyathámmánewiyat, milliysanahámmilliyrux, milliysezimlerhámideyalar.
Milliyqadriyatlarmillettińózimenenbirgetariyxıysilkiniwler, zamannıńoylıbálentlikleri, hárqıylıjámiyetlikhámsiyasiyprocesslerarqalıótmishtenkeleshekkeqarayótipturadı. Olartábiyatıboyınshatektarkólemdesaqlanıpqalmaydı, bálkimrawajlanıp, turmısprocessindejańalanıp, bayıpbaradı. Hárbirel, elat, urıwyamasaxalıqtıńúrp-ádetlerinde, olardıorınlawdaǵıxızmetlerinde ózinetánlikboladı. Egerusıózinetánliktisolxalıqqádirlese, olarmilliyturmıs, sananıńbirbólimineaylanǵanbolsa, onıńjamantárepijoq. Bundayózinetánlikpenenbaylanıslıqadriyatlardıbasqajerde, basqashatárizdejasapatırǵanadamlardıńtárezisimenenólshewyamasabulmáseledebasqalardıńtóreshiliketiwimáqsetkemuwapıqemes.
Ulıwmainsanıylıqsezimtekózxalqıqadriyatınardaqlaw. maqtanıshetiwmenensheklenipqalmaydı. Bálkimhárbirxalıqtıńullıqadriyatlarınhúrmetetiwdenbaslanadı. Dúnyadasanjaǵınankóphámkeńkólemlixalıqbolıwımúmkin, degenmenenmádeniyhámmánawiytarawdabir-birinenózintómenqoyatuǵınyamasaartıqmashılıqqaiyebolǵanxalıqjoq. Hárbirmillettińózinetánótmishi, mádeniyhámmánawiyqadriyatları, milliyqaharmanları, basqalartárepinenmoyınlanıwılazımbolǵanúrp-ádetleri, tuwǵan-tuwısqanlıqbelgileribar. Bundaulıwmainsanıylıqbarlıqmillethámelatlardıńqadriyatlarınabaylap-qásterlew, tariyxtárezsisaqlapqalǵanlarınhúrmetetiwhámdúnyadaǵımilliyqadriyatlardıńhárkıylıhámkeńkólemliekenliginańlawdanibarat.
Ǵárezsizlikkeerisiwmámleketimizdejasaytuǵınbarlıqmilletlerdińqadriyatlarınsaqlawhámjetilistiriwushınúlkenimkaniyatlarashtı. Bundademokratiyalıqjámiyetkurıwtiykarındaulıwmainsanıylıqhámmilliyqadriyatlardıńbirligintámiyinlewzárúrlikkeaylanıpbarmaqta.
Ullıulamalarhámoyshıllardıńisimleriqaytatiklendi. AbuIsaat-Termiziydiń 1200 jıllıǵı, Maxmudaz-Zamaxshariydiń 920 jıllıǵı, NajmiddinKubranıń 850 jıllıǵı, BaxauaddinNaqshbandiydiń 675 jıllıǵıhámXojaAxrorValiydıń 600 jıllıǵı, Imamal-Buxariydiń 1225 jıllıǵıkeńkólemdebelgilendi.Bulinsanlardıńbiybahashıǵarmalarıqaytadanbaspadanshıǵarıldı, isimlerimáńgilestirildi.
Jámiyetaǵzalarınıńhújdanerkinligintámiyinlew, olardıńdiniymirasimlerhámdástúrlerinorınlawushınsharayatlarjaratıldı. Jańadanmeshitlerhámmedreselerqurıw, eskilerinrekonstrukciyaetiwjumıslarıámelgeasırıldı.
1992 jılıPrezidentpármanımenenRamazonhámQurbanhaytkúnleriulıwmaxalıqlıqbayramdepjáriyalandı. Nawrızulıwmaxalıqlıqbayramsıpatındaqaytatiklendi.
Mavrennaxrdiniybasqarmasıxızmetirespublikamızturmısındaózornıniyeledi. Dininsanruwxınpáklewi, adamlararasındamehiraqıbetsezimlerinbekkemlewi, milliykadriyathámdástúrlerdisaqlawǵaxızmetetiwimenenjámiyetturmısındaáhmiyetliorıntutıpkelgen.
2000 jılısentyabrdeTashkentteYuNESKOnıńbasshılıǵında «Dúnyadinleritınıshlıqmádeniyatıjolında» temadadinleraralıqbirgeislesiwboyınshaxalıqaralıqánjumanótkizildi. OndaAQSh, Franciya, Rossiya, iran, Izrail, Hindstan, Qıtayhámbasqadaotızǵajaqınmámleket, xalıqaralıqshólkemlerdińwákilleriqatnastı.
ÓzbekstanRespublikasıOliyMajlisinińsessiyasında 1998 jılıaprelde«Húжданеркинлигиháмдинийшóлкемлертуwралы» Nızamjańaredakciyadaqabıletildi.
Ǵárezsizliknátiyjesinde «Islamnurı» háptenamasıdúnyaǵakeldi, kóplegendingiy-ákramlıqádebiyatlarbaspadanshıǵarılabaslandı. ImamBuxariydińtórttomnanibarat, imamTermiziydińbirtomlıhadiskitapları, basqaulamalardıńshıǵarmalarıjúzmıńlaǵannusxalardabaspadanshıǵarıldı. QuraniKarimsegizmárte, jámibirmillionnusxadabaspadanshıǵarıldı. BulmuqaddeskitapjurtımızdabirinshimárteAlouaddinMansurtárepinenózbektilineawdarmaislendihámúshmárte, jámi 300 mıńnusxadabaspadanshıǵarıldı.
QaraqalpaqstanRespublikasındahámwalayatlardahárbirindekemindebirewdenMedrese, TashkentIslamUniversiteti, XalıqaralıqIslamizertlewlerorayı, ImamBuxariyatındaǵıHadismektebi, IshanBabaxanatındaǵıhayallarmedresesi, AbulqasımhámKukaldoshmedreselerijumısislepturıptı.
ÓzbekstanRespublikasıMinistrlerKabinetiniń 1995 jılı 19 maydaǵıqararımenenTashkentqalasındaislamtáliymatıhámfilosofiyasın, tariyxıyhámmádeniymiyrastıterenúyreniwmáqsetindeXalıqaralıqislamizertleworayıshólkemlestirildi. Buloraydıńtiykarǵıwazıypasıjurtımızmusılmanlarınamilliyqadriyatlarımızdıhámhaqıyqıyislamtáliymatınjetkiziw, qımbatbahalıqoljazbashıǵarmalardıizertlew, olardıkeńjámáátshilikketanıstırıw, qolanbalartayarlawhámbaspadanshıǵarıw. Mámlekettelevideniesiarqalıberilipatırǵan «Maъrifatnoma» kórsetiwixalıqtıńmánewiyatınjetilistiriwde, diniymáripattıkeńtarqatıwdaúlkenáxmiyetkeiyebolmaqta.
1999 jılı 14 dekabrde «ImamAbuMansural-Moturidiytuwılǵanınıń 1130 jıllıǵınbelgiliwtuwralı», 2000 jılı 20 yanvarda «Burhoniddinal-Marginoniytuwılganınıń 910 jıllıǵınbelgilewtuwralı» ÓzbekstanRespublikasıMinistrlerKabinetinińqararlarıshıǵarıldıhámolrespublikamızda keńtúrdebelgilendi.
2020 jılıhádisiliminińsultanıImamBuxariy, qálamiliminińtiykarınsalıwshıAbuMansurMoturidiyhámonıńdawamshısıAbuMuniNasafiydińómiri, ilimiymiyrasınabaǵıshlanǵanhámdiniykeńpeyilliktemalarındaxalıkaralıqilimiy-ámeliykonferenciyalarshólkemlestiriledi. ImamBuxariydińSamarqandtaǵıestelikkompleksinpútkilleyjańajoybartiykarındaqaytaqurıwrejelestirilmekte. Sonday-aqullıulamaBahawaddinNaqshbandtiń 700 jıllıqyubileyiótkeriledi.