2-Ma’ruza: Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi. Reja

Tangachalilar (Squamata) turkumi
Tangachalilar turkumi hozirgi yashab turgan sudralib yuruvchilar orasida eng ko'p turga ega bo'lgan va keng tarqalgan hayvonlardan hisoblanadi, ya’ni 6000 dan ortiq turni o'z ichiga oladi. Bularning terisi har xil shakldagi shox tangachalar va qalqonchalar bilan qoplangan. Kvadrat suyagi miya qutisiga harakatchan qo‘shilganligi bilan boshqa sudralib yuruvchilardan farq qiladi. Tishlari jag‘ suyaklariga qo'shilgan. Bosh skeletidagi ikkita chakka yoyidan bitta-ustkisi saqlanib qolgan. Ikkinchi tanglay suyagi yo'q. Xoanalari og'zining oldingi qismiga ochiladi. Umurtqalari protsel tipda, tuban tuzilgan vakillarida amfitsel tipda bo'ladi. Kloakasi ko'ndalang yoriq shaklida joylashgan. Tangachalilarning kopulativ organi juft kovak xaltacha shaklida boMadi. Tuxum qo'yish, ayrim turlari tirik tug'ish yo'li bilan ko'payadi. Tuxumlari timsohlar va toshbaqalarning tuxumlariga qarshi o'laroq, oqsilsiz va pergamentsimon parda bilan qoplangan bo'ladi. Tangachalilar turkumi 2 ta kenja turkumga bolinadi.
1. Kaltakesaklar (Sauria yoki Lacertilia) kenja turkumi.
2. Ilonlar (Ophidia yoki Serpentes) kenja turkumi.
Kaltakesaklar (Sauria yoki Lacertilia) kenja turkumi. Kaltakesaklar gavdasining shakli turli-tuman, asosan cho‘zinchoq, uzun harakatchan dumi, yaxshi rivojlangan bo'yin, qisqa va besh barmoqli oyoqlari bor.Ayrim turlarining oyoqlari yo'qolib ketgan, lekin oyoqsiz kaltakesaklarda ilonlardagiga qarshi o'laroq to'sh suyagi, oyoq kamari, harakatchan ko'z qovoqlari va nog'ora pardasi bo'ladi. Gavdasining uzunligi 3,5 sm dan 4 m gacha va og'irligi 150 kg gacha boradi. Ko’plarida demining uzilish (autotomiya) hodisasi yuz beradi. Lekin ma’lum vaqtdan keyin dumi yana o'sib chiqadi, ammo uning skeleti suyakka aylanmaydi. Teri bezlari faqat sonida joylashadi. Bu bez ko'payishdan oldin ipsimon modda ishlab chiqaradi, bundan hududini chegaralash va ko'payshida kimyoviy signal sifatida foydalanadi. Kaltakesaklar kenja turkumiga 4300 ga yaqin tur kiradi va ular Yer yuzida keng tarqalgan, MDHda 6 ta oilasi va 80 ga yaqin turi uchraydi. O'zbekistonda esa 38 ta turi aniqlangan. Kaltakesaklarning ko'pchiligi MDHning janubiy hududlarida yashasa, tiriktug'ar kaltakesak bilan ildam kaltakesak o'rta va shimoliy mintaqalarda tarqalgan. Markaziy Osiyo cho'llarida har xil to'garakboshlar, kechasi faol hayot kechiradigan gekkonlar, bo'z echkemar, agamalar va boshqa tur kaltakesaklar yashaydi. Kaltakesaklar kenja turkumiga yana uchar ajdarlar, iguanalar, urchuqsimonlar, zahartishlilar, ssinklar kabi oilalar ham kiradi (106-rasm). Quyida kaltakesaklar kenja turkumining ayrim oilalari to'g'risida ma’lumotlar beriladi.