2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

Турк ҳоқонлиги бошқаруви. Турк ҳоқонлиги улкан давлат бўлса ҳам, сиёсий жиҳатдан чинакам марказлашган давлат эмас эди. Давлатнинг асоси туркий тилда сўзлашувчи қабилалар иттифоқидан иборат бўлган, бу иттифоқни Хоқон бошқарган. Ҳукмдорнинг ҳокимияти - Уруғ-аймоқ удумларига таянган ҳарбий-маъмурий бошқарувга асосланган.
Мамлакат кўчманчи чорвадор ва ўтроқ деҳқон аҳолига бўлинган. Кўчманчи чорвадор аҳоли Будун ёки Қора будун номлари билан юритилган. Будун ўз навбатида қабилалар иттифоқи бирлашмасини ташкил этиб, Ўн ўқ будун ёки Элнинг ҳокими Ябғу ёки Жабғу дейилган. Ябғу даражасига фақат ҳоқон уруғига қариндош бўлганларгина кўтариларди. Ўн ўқ эл сардори бир туман (10 минг) суворийни сафга тортар эди; бундай ҳарбий бўлинманинг туманбошиси «шод» деб юритилган.
VI асрда Чирчиқ, Зарафшон, Қашқадарё, Амударё ҳавзаларида 10 дан ортиқ воҳа ҳокимликлари мавжуд эди, уларнинг бошқаруви маҳаллий сулола ҳукмдорлари қўлида қолдирилиб, турклар улардан фақат бож ва ясоқ ундириб олиш билан чекланади.
Хоқонлик бўлиниши. Турк хоқонлигининг мустаҳкам марказлашган давлатга айланишига кўп омиллар имкон бермаган: 1) катта-катта қабилалар ёки қабилалар иттифоқи марказий ҳокимиятга бўйсунмасликка интилганлар. 2) Турк хоқонлиги тасарруфида бўлган ҳудудлардаги ҳокимлар мустақил бўлишни истар эдилар. Турк ҳоқонлиги VI аср 80-йиллар охирида 2 га: - Шарқий ва Ғарбий турк ҳоқонликларига бўлиниб кетди. Турк хоқонлиги бўлиниб кетишига сабаб: 1) бўйсундирилган ҳудудларни маҳаллий ҳокимлар орқали бошқарув тартиби хоқонликни заифлаштирган; 2) Византия, Хитой ва Эрон билан доимий рақобат Хоқонлик аҳволини янада оғирлаштирган.
Буюк Турк хоқонлиги барпо этилган эл-юрт: Олой тоғи шарқидан то Узоқ Шарққача бўлган ҳудуд, яъни Жанубий Сибир, Урхун ҳавзаси (Мўғулистон), Шимолий Хитой Шарқий хоқонлик тасарруфида бўлган. Бу хоқонликнинг пойтахти Ўтикан водийси (Мўғулистон) да қарор топган.
Олой тоғининг ғарбидаги ўлкалар: Еттисув, Шарқий Туркистон, Сирдарё ва Амударё ҳавзалари ҳамда уларга туташ ҳудуд Ғарбий хоқонлик томонидан идора этилган, қароргоҳи Еттисувда жойлашган. Ғарбий хоқонлик ўтроқ воҳа ва вилоятларни бошқаришда маҳаллий сулоларни сақлаб қолган, муҳим аҳамиятга молик айрим ўлкаларда туркий ҳокимиятни ташкил этиш мақсадида хоқон хонадонига тегишли мансабдорлар тайинланган.