2-боб. Минераллар ҳаида умумий тушунча

3.2. Магматик тоғ жинслари.


Магматик тоғ жинслари оловли суюқ магманинг совиб кристалланиб қотишидан ҳосил бўлади. Магма-силикат таркибли оловли масса бўлиб, ернинг чуқур қобиқларида пайдо бўлади, катта босимли ва температурали, газсимон моддаларга тўйинган «хамирсимон» моддадир.
Ер пўстининг ёриқ ва дарзлар орқали магма юқорида жойлашган қатлам орасига қириб қотиши ёки ер юзасига отилиб чиқиши мумкин. Магма ер юзасига отилиб чиқмаса, у аста-секин совуб Ернинг чўқур қисмларида қотади. Бундай магма маҳсулотлари интрузив жинслар деб аталади (расм 5.1-«а»). Магма ер юзасига отилиб чиқиб қотганда эффузив жинслари ҳосил бўлади (расм 5.1-«б»).

а) б)
5.1.-Расм. Магматик тоғ жинсларининг ҳосил бўлиш схемаси. (Й.Эргашев бўйича, 1990 й.)

Магматик жинсларнинг таркибини асосан SiO₂ ташкил этгани учун, унинг миқдорига асосланиб, магматик жинслар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

1. 
   Ўта нордон жинслар: SiO₂ миқдори 75% кўп (пегматит);
   
2. 
   Нордон жинслар: SiO₂ миқдори 75-45% (гранит, гранодиорит, липорит ва ҳаказо).
   
3. 
   Ўрта жинслар: SiO₂ миқдори 65-52% (сиенит, диорит, трахит ва ҳаказо).
   
4. 
   Асосли жинслар: SiO₂ миқдори 52-40% (габбро, базальт, диабаз ва ҳаказо).
   
5. 
   Ўта асосли жинслар: SiO₂ миқдори 40% кам (перидотит, пироксенит ва ҳаказо).
   

Интрузив ва эффузив жинслар ҳар хил шароитда ҳосил бўлгани учун, улар тузилиши, хусусияти ва табиатда ётиш шароитига қараб бир-биридан кескин фарқ қилади.
Интрузит жинслар. Магма ер қобиғининг чуқур қисмида, катта босим ва температура остида аста-секин совиб кристалланиб, қотса, уни ташкил этувчи атом ва молекула тўлиқ кристалланади ва тўлиқ кристалли жинслар ҳосил бўлади. Улар табиатда батолит, шток, лакколит, лаполит каби шаклларда ётади. Уларнинг асоси турлари: Габбро, гранит, гранодиорит, сиенит ва диоритлардир. Бу жинслар кристалли, массив жинслар бўлиб, ўта мустахкам ва нураш жараёнларига чидамлидир.