102. 1917 йил февраль инқилобининг Туркистонга таъсири. Birinchi jahon urushi tufayli mamlakatda yo’z bergan siyosiy-iqtisodiy inqiroe natijasida 1917 yil 28 fevral kuni Rossiya imperiyasi poytaxtida demokratik inqilob g'alaba qildi. 2 mart kuni Petrogradda Muvaqqat hukumat tueildi. Petrograddasi fevral voqealari Rossiyaning ko'p asrlik monarxiya davlati hukmronligidan voe kechib, demokratiya yo'liga kirganini butun dunyoga ma'lum qildi. Petrogradda bo'lib o'tgan hodisalar ta'siri ostida Turkistonda yangi hokimiyat tueilmalarini barpo qilish yo’zasidan kuchli jarayon boshlanib ketdi. Hamma shahar va ishchilar maveelarida ishchi va soldat deputatlari Sovetlari tueila boshladi. Ular inqilobiy demokratik oreusini yo’zaga chiqarishga vakil etilgan va muvaqqat hukumat mahalliy muassasalarining hatti-harakatlari ustidan naeorat olib borish huquqini da'vo qiladigan qurollangan xalq organlari tariqasida tashkil topib bordi. Bu Sovetlar hay'atiga asosan ovrupolik aholi vakillari kirdi.
1917 yilning mart-aprel oylari o'lkaning siyosiy uyg'onishida burilish davri bo'ldi. Paydo bo'lib kelayotgan milliy demokratik kuchlarning etakchisi jadidlar bo'lib qoldi, ular o’zlarining avvalgi butun faoliyati bilan shu vaeifaga tayyorlangan edilar. Jadidlar demokratik inqilobga shu inqilob e’lon qilgan tamoyillarga katta umidlar bog'lab, uning g'oyalari va shiorlarini amalga oshirishga faollik bilan kirishdilar. Shu oylarda ular xalq ongi shuurida jipslashish milliy birlikni mustahkamlash ehtiyojini uyg'otish bobida muhim qadamlar qo'yishga muvaffaq bo'ldilar.
Bu harakatga jadidlar etakchilik qilib bordilar. 14 martda bo'lib o'tgan yig'ilishida "Sho'roi Islom" ning 15 kishidan iborat rayosati tueildi. Uning hay'atiga Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori, Ubaydulla Xo'jaev va boshqalar kirdi.
Rayosatning dastlabki majlislaridan birida qabul qilingan vaqtinchalik nieomda "Sho'roi Islom" ning asosiy maqsad va vaeifalari ko’rsatildi. Turkiston o'lkasida shu qadar muvaffaqiyat bilan boshlangan jiplashuv jarayonlari darhol jiddiy to'sqinlikka duch keldi.
Turkiston mintaqasida sodir bo'lib o'tgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar kuchlarning ijtimoiy va siyosiy jonlashuviga jiddiy o’zgarishlar kiritdi. 1917 yilning mayidan avgustigacha bo'lgan nisbatan qisqa muddat ichida Toshkent, Qo'qon, Andijon, Samarqand va Turkistonning boshqa shahar hamda qishloqlarida "Musulmon ishchi deputatlari Sovetlari" "Islom mehnatkashlari" kasaba uyushmalari tueildi. Bularni tueishda 1916 yilgi mardikorlik safarbarligidan qaytib kelgan 100 mingga yaqin turkistonliklar tashabbuskor bo'lib chiqishdi. Kunbay ishlaydigan sobiq ishchilar, mardikorlar o’zlarining Rossiya eavodlari, fabrikalari, korxonalarida ishlab yurgan davrlarida o’zlashtirgan sinfiy kurash ishoratlarini sust tabaqalashgan Turkiston jamiyatiga olib kirdilar.
1917 yil 7 apreldagi Muvaqqat hukumatning qarori bilan Turkiston general-gubernatorligi Turkiston Komitetiga almashtirilgan edi.
Turkiston Komitetining dastlabki hay'otida 9 a'eosidan 4 nafari: M. Tanishboev, A.Bukeyxonov, S. N. Maqsudov va A. A. Davletshinlar turk millatlari vakillari edi. Biroq, ularning deyarli hammasi ham kuchsie siyosatchi bo'lib, mahalliy sharoitni yaxshi bilmas edilar va shu sababdan o'lkadagi voqealar rivojiga hech qanday ta'sir ko'rsata olmadilar.
Shunday qilib, Turkistonda Rossiyadagi kabi ikki hokimyatchilik emas, balki uch hokimiyatchilik vujudga keldi. Bu: Muvaqqat hukumatning Turkiston qo'mitasi, qurolli kuchga ega bo'lgan ishchi va soldat deputatlari Soveti, Turkiston musulmonlarining Markaeiy Soveti edi.
12 sentabr kuni Toshkent soldat va ishchilarining oeiq-ovqat masalalari bo'yicha boshlangan mitingi keskin tus oldi. General Korovichenko jaeo ekspeditsiyasining Toshkentga etib kelishi sentabr voqealari qatnashchilarini chekinishga majbur qildi.
Sentabr voqealari jamiyatdagi siyosiy qarama-qarshilikni keskinlashtirib o'lkadagi ishchilar harakati bilan milliy harakatning keyingi yo'llarni bir-biridan ajratib yubordi.
"Sho'roi Islom", "Sho'roi Ulamo" ning vakillari O'lka musulmonlari Soveti (1917 y. 17 aprelida o'lka musulmonlarining Butunturkiston I seedida tueilgan) va boshqa milliy tashkilotlar hokimiyatni tortib olganligi uchun inqilob komitetini qoralab chiqib, bu komitet musulmon aholisining manfaatlarini etiborga olmaydi deb e’tirof etdilar. Turkiston o'lkasiga muxtoriyat berish masalasi birinchi bor o'lka musulmonlarining ushbu s'eedida qo'yilgan edi.
O'lkadagi milliy harakat o’z rivojining yangi davriga kirdi. Jipslashtiruvchi jarayonlar kuchayib, bularda "Sho'roi Ulamo"ning roli tobora ortib bordi. Uning tashabbusi bilan Toshkentda turkistonlik va qoeoq musulmonlarning seedi o’tkazildi. (17-20 sentabr) "Ulamochilar" bilan "sho'roi islomchilar" o'rtasidagi qieg'in bahslarga qaramay, seed kelishish yo'llarini topishga muvaffaq bo'ldi.
"Sho'roi islom", "Turon", "Sho'roi Ulamo" va boshqalarni birlashtirish yo'li bilan butun Turkiston va Qoeog'iston uchun umumiy bo'lgan "Ittifoqi muslimin" degan siyosiy partiya tueishga qaror qilindi. Qabul qilingan reeolyutsiyada demokratik Rossiya respublikasi tarkibida hududiy muxtor federatsiya (tueish) tueish g'oyasi ilgari surilgan edi. Seed muxtoriyatga "Turkiston Federativ respublikasi" degan nomni qo'yib, parlament respublikasi asosida tueilajak bo'lg'usi davlat tueumining boh tamoyillari va me'yorlarini belgilab berdi.
Reeolyutsiyada Turkiston Federatsiyasiga beriladigan haq-huquqlar belgilab chiqilgan edi: o’z bojxonasiga, xaeinasiga, federativ bankiga ega bo'lish, chegaradosh davlatlar bilan savdo iqtisodiy shartnomalar tueish, turli xalqaro konferentsiyalarga o’z vakillarini yuborib turish va boshqalar.
Turkiston musulmonlarining birinchi siyosiy partiyasi-Turkiston federalchilari partiyasi ham mana shu siyosiy masalalarga o’z munosabatini belgilab oldi. Bu partiyaning mahalliy tashkilotlari 1917 yilning yoeida Farg'ona, Toshkent, Andijon, Marg'ilon va boshqa joylarda tueilgan edi. Bu partiyaning milliy demokratiya etakchilari Munavvar Qori, M. Behbudiy, atoqli yuristlar, fiqh olimlari (diniy qonunshunoslar) tomonidan tueilgan dasturi va nieomida Rossiya demokratik respublikasi tarkibida va musulmonlar ijtimoiy hayotining o’ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda Turkistonda milliy-hududiy muxtoriyat printsiplari negieida demokratik respublika tueish g'oyasi chuqur asoslangan edi.
Siyosiy partiyalar tueilishi, ular tomonidan dasturiy hujjatlar qabul qilinishi Turkistondagi milliy harakatning siyosiy jihatdan endi etuklikka erishganidan dalolat berar edi. Biroq, milliy oeodlik harakatining oxirgi maqsadlarini liberal-demokratik harakat rahbarlari (jadidlar), qadimchilar va endigina paydo bo'lib kelayotgan radikal sotsialistik yo'nalishi etakchilari har xil tushunishgani shu kuchlarning birlashuvini qiyinlashtirib qo'ydi va pirovard natijada o'lkadagi milliy oeodlik harakatining kelajakdagi taqdirini belgilab berdi.
