1.Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий – методологик асослари, манбалари ва аҳамияти

*99. Хива хонлигининг тугатилиши.

Oktabr inqilobiga qadar Xiva xonligi va Buxoro amirligi rasmiy suratda mustaqil bo'lgan bo'lsa-da, amalda Rossiya imperiyasiga batamom qaram vassal edi. Ma'lumki, XX asrning dastlabki o'n yilligida Rossiya va Turkiyada o'z mustabid hokimyatiga qarshi ro'y bergan inqilobiy voqealar monarxiyaga asoslangan Buxoro va Xiva davlatlarida jamiyatni yangilash uchun islohotchilik harakatini kuchaytirdi. Turkiyadagi "Yosh turklar" faoliyati bu davlatlarning jadidlari faoliyati uchun namuna mezoni bo'lib, unga taqlidan ular o'zlarini "Yosh buxoroliklar" va "Yosh xivaliklar" deb atay boshladilar. Ularning bu yo'ldagi harakatlari muvaffaqiyat qozonmay, xon va amir tomonidan ta'qibga uchragan edi. Sovet hukumati Turkistonda bo'lgandek, Xiva xonligi va Buxoro amirligida ham zo'rlik yo'li bilan Sovet tartib-qoidalarini o'rnatishga kirishildi. Xiva xonligida Sovet hokimiyati uchun asosiy xavf Junaidxon to'dalari edi. 1918 yilning boshlarida bir yarim ming qo'shinga ega bo'lgan Jo'naidxonning shu ko'rsatmasiga muvofiq, Xiva xoni Asfandiyorxon o'ldirildi va uning ukasi Said Abdulloni xonlikka ko'tarildi, o'zi esa haqiqatda mamlakatning hukmdori bo'lib qolaverdi. Qizil Armiya 1919 yil noyabrida Junaydxonga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi va 1920 yilning 2 fevralida uni tor-mor keltirdi. Said Abdullaxon taxtdan chetlatildi. 1920 yil 27-30 aprelda Xivada bo'lib o'tgan Butun Xorazm xalq qurultoyi Xorazm xalq jumhuriyatini tuedi.

Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining raisi F. Kolesov "Turkiston muhtoriyatini" tor-mor keltirish yo'lida Qo'qonda erishgan g'alabasiga mahliyo bo'lib, Buxoro amirligi ustidan tez va osonlik bilan g'alaba qozonishga umid bog'lagan edi. U qizil gvardiya otryadlari 200 - 300 kishidan iborat yosh buxoroliklarning kichik otryadi ishtrokida 1918 yilning 18 martida suveren Buxoro amirligiga bostirib bordi. Biroq amir Said Olimxonning sarbozlaridan engilib, 25 martda Qiziltepa degan joyda sulh to’zishga majbur bo'ldi. Natijada, Turkiston bolshviklari rahbariyatining qizil askarlar nayzalar yordamida Buxoro amirligini tugatishga qaratilgan bosqinchilik urushi ya'ni, "Kolesov voqeasi" deb nomlangan ushbu qurolli harakat barbod bo'ldi.
Bolshviklarning Moskva va Toshkentda ishlab chiqilgan rejaga asosan 1920 yilning 29 avgustida Chorjo'yda amirga qarshi qo'zg'olon ko'tarilib, inqilobiy qo'mita tashkil qilindi. O'sha kuniyoq oldindan kelishilgandek, bu qo'mita sovet hukumatiga yordam so'rab murojaat qildi."Qo'zg'olon ko'targanlar" ga yordam berish bahonasida qizil armiyaning yirik harbiy kuchlari yordamida 1920 yil 2 sentabrda Buxoro amirligi tugatildi.
1920 yil 6 oktabrda xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi ochildi, unda Buxoro xalq sovet jumhuriyati deb e’lon qilindi. Shu narsani alohida qayd qilmoq kerakki, Xorazmda ham Buxoroda ham inqilobiy to'ntarishlar chetdan Markaziy Rossiyadan kelgan kuchlar tomonidan zo'rlik yo'li bilan sun'iy ravishda amalga oshirilgan. Bu o'lka o'zining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti jihatidan sotsialistik rivojlanishi yo'liga o'tish uchun mutlaqo tayyor bo'lmagan. Xiva xonligi va Buxoro amirligida kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari to'g'risida so'z ham bo'lishi mumkin emas edi. Hozirgi zamon ishchilar sinfi to'g'risida so'z yuritishning o'zi kulgili bir hol edi. Jumladan, Xiva xonligida jami bo'lib 300-400 kishidan iborat kichik-kichik korxona ustaxonalarida ishlaydigan ishchilar bor edi, xolos.