17-mavzu. Viruslarning tabiati haqida tushuncha (4 soat) Reja

O‘simlik viruslarining tuzilishi va tarkibi
. Viruslar sfera yoki tayoqcha 
shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklein kislotadan iborat 
bo‘ladi. Nuklein kislota miqdori 15—45% atrofida, spiral simmetriyalilarda 5%, 
batsillalarga o‘xshashlarida 1% ga yaqin; ba’zi vakillarida 20% ga yaqin lipidlar 
ham uchraydi. Bulardan tashqari virus kristallarida 50% ga yaqin suv ham bo‘ladi. 
1955 yilda Х. Френкел - Конрат ва Р. Уильямс tamaki mozaikasi virusini 
PHK sini ajratib oldilar va uni tamaki o‘simligiga yuqtirilganda virus PHK asi 
yuqtirilgan o‘simlikda mozaika alomatini kuzatdilar va unda yangi virus zarralari 
sintezlanganini isbotladilar. Tamaki o‘simligining virusi nukleoproteid bo‘lib, 
uzunligi 300 nm va eni 18 nm ni tashkil qiladi uzunligi enidan 17 marta kattadir. 
Oqsilining molekulyar massasi 18000 D bo‘lib, 158 ta aminokislota qoldig‘idan 
iborat bo‘ladi. Virusning oqsil qobig‘i bir xil shakldagi subbirliklardan tashkil 
topadi. Oqsil qobiq ichida esa 2.106 D molekulyar massaga teng PHK mavjuddir. 
Tamaki mozaikasi virusi oqsil va PHK dan iborat bo‘lib uni molekulyar massasi
40x106 daltonga teng. 
Hayvonlar hujayrasidagi viruslarda PHK yoki DNK uchraydi.
Masalan, 
poliomiyelit virusi PHK va oqildan iborat, gripp virusi PHK, oqsil, lipid va 
uglevodlardan iborat. 
Gripp virusida fermentlar topilgan. Bu virus eritrotsitlarga adsorbsiyalanib 
agglyutinatsiya reaksiyasi yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bunda eritrotsitlarga 
viruslardagi neyraminidaza fermenti ta’sir etadi. Bakteriofaglarning dum qismida 
o‘z xo‘jayini bo‘lgan bakteriyaning, ya’ni Echerichia coli ning hujayra po‘stini 
eritadigan lizotsim fermenti topilgan. 
Virus virionlari noqulay faktorlarga ancha chidamlidir. Masalan, kartoshka 
o‘simligining Y-virusi ph - 4,5 da inaktivatsiyaga uchrasa, tamaki o‘simligining 
virusi hatto ph-2 dan past bo‘lsa ham chiday oladi, virionlarning temperaturaga 
chidamliligi ph ga bog‘liq. Masalan, tamaki mozaikasi virusining qozoq shtammi 
ph-7 bo‘lganda 82°S da parchalansa, tomat shtammi 96-980S issiqlikdagina
aktivligini yo‘qotadi, eng chidamli bo‘lgan no‘xatning S-1 virusi 108°Sda qisman 
inaktivatsiyaga uchraydi. 

---

Ko‘pchilik viruslar past temperaturaga ham chidamli bo‘ladi. Masalan, gripp 
virusi - 70°С da 6 oy, psitakoz virusi bir yilgacha chidasa, xona temperaturasida 
bir necha kun ichida nobud bo‘ladi. 
Agar juda tez (vakuumda) quritilsa, ko‘pchilik viruslar uzoq muddat 
chidamli bo‘ladi. Masalan, ensefalit virusini vakuumda quritib besh yil saqlash 
mumkin, lekin ultrabinafsha nurlar viruslarga salbiy ta’sir etadi, chunki nuklein 
kislotalar bu nurlarni ko‘p yutadi.