17-mavzu. Viruslarning tabiati haqida tushuncha (4 soat) Reja

Viruslar organizm, hatto o‘ta kichik organizm - mikroorganizm ham 
bo‘lmagan, minimal organizmlar bo‘lgan mikoplazmalar, rikketsiylar va 
xlamidiylar kabi o‘z oqsil sintezlovchi sistemalariga ham ega bo‘lmagan, 
nuklein kislotasining sintezi har xil darajada hujayraga bog‘liq bo‘lgan, 
hujayra oqsil sintezi va energetik sistemasiga esa to‘la bog‘liq bo‘lgan va 
mustaqil evolyutsiyaga uchraydigan, avtonom genetik strukturalar bo‘lib, 
tabiatning mikroskopik molekulalarga yaqin qilib yaratgan, o‘ziga xos 
parazitlik qilib yashaydigan, xilma-xil, ko‘p sonli guruhlarga ega va Vira 
(Vira) olamiga birlashgan haёtning hujayrasiz formasidir.
Viruslarning ahamiyati 
Viruslarni foydali maqsadlarda ishlatish 20 asrdan boshlandi. Quyon 
miksomatozi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusni Avstraliyada quёnlarni tez 
ko‘payishiga qarshi ishlatildi. Hozirgi kunlarda olimlarda kelajakda molekular 
genetikaning muvaffaqiyatlaridan foydalanilgan holda sun’iy viruslarga kerakli 
genlarni kiritib, sog‘ hujayralarni shikastlamay faqat kasal hujayralarnigina nobud 
qiladigan ёki davolaydigan viruslarni ishlatish fikrlari mavjud.
 
Virus kasalliklarini ahamiyati kattaligini bilgan holda urushdan 
keyin iqtisodiy tanglikka qaramasdan doimo yangi virusologik tashkilotlar 
ochishga mablag‘ ajratildi. Bulardan D.I.Ivanovskiy nomidagi 
Virusologiya instituti, Gamaleya nomidagi Epidemiologiya instituti. 
Poliomielit va virus ensefalitlari instituti, Sankt-Peterburgdagi Gripp instituti, 
Virus preparatlari ilmiy –tadqiqod institutlarini ko‘rsatish mumkin. 
Yildan-yilga virus kasalliklarini soni ortmoqda. Smorodinsevni (1979) 
ko‘rsatishicha virus kasalliklarini soni 500 dan ortib ketgan. Virus kasalliklarini 
tabiatini o‘rganishda Rossiya olimlarini salmoqli xizmatlari bor. Gripp bir necha 
yuz yillardan buyon ma’lum bo‘lsa ham uni qo‘zg‘atuvchisi 1933 yilda Angliya 
olimi K. Smit va Rossiya olimi A.Smorodinsevlar tomonidan ajratib olindi va 
xususiyatlari ta’riflab berildi. 
 
Viruslar odam, hayvon va o‘simliklarda ko‘plab havfli kasalliklarni 
qo‘zg‘atadi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakt vaqtida, havo-tomchi, jinsiy va boshqa 
yo‘llar bilan o‘tadi. Viruslar boshqa organizmlar (tashuvchilar) orqali ham o‘tadi: 
masalan qutirish virusi itlar va ko‘rshapalaklar orqali o‘tadi. Qator virus guruhlari 
odam uchun patogendir. Ularga DNK–tutuvchi (chechak viruslari, uchuq viruslar 
guruhi, adenoviruslar (nafas olish va ko‘z kasalliklari)), papovaviruslar (so‘gal 
viruslari), gepadnaviruslar (V gepatiti), hamda RNK- tutuvchi viruslar 
(pikornaviruslar, A-gepatiti, poliomielit, ORZ), miksoviruslar (gripp, qizamiq, 
tepki), arboviruslar (ensefalit, sariq bezgak va hokazo) kiradi.

---

1981 yilda aniqlangan - Odam immun tanqisligi virusi‖ (SPID kasalligi) ham 
virus kasalliklariga kiradi. Viruslar juda tez o‘zgaruvchanlik - yuqori 
mutatsiyalanish xususiyatiga egaligi ular yuqtirgan kasalliklarni davolashni 
mushkullashtiradi (masalan gripp virusi). Kuchsizlantirilgan (attenuirlangan) 
mikroorganizmlarni yoki mo‘tadil (bir-biriga yaqin, nopatogen) shtammlardan 
tayyorlangan vaksinalarni odam organizmiga yuborish muvaffaqiyat bilan 
qo‘llanilmoqda. Viruslarni Yerning flora va faunasi vakillari bilan genetik 
bog‘liligi bor. Oxirgi tadqiqodlar bo‘yicha 30% dan ortiq odam genomidagi 
axborotlar virusga o‘xshash elementlar va transpozonlar tomonidan kodlantirilgan. 
Viruslar yordamida genlarni gorizontal o‘tishi ro‘y berishi mumkin, ya’ni genetik 
axborotni ota-onadan o‘g‘il-qizga va h., emas, balki qarindosh bo‘lmagan osoblar 
orasida (yoki ikki har xil turga mansub) o‘tishi mumkin. Primatlarning genomida 
retroviruslar tomonidan kiritilgan sinsitin oqsili borligi aniqlandi.
 
1955 y.da X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams virus RNK si oqsilini ajratadi va 
yana qaytadan resintezlaydi. Yuqumlilik xususiyati faqat nuklein kislotaga xosligi, 
oqsil qismi esa kasallangan hujayraga doimo ham o‘tavermasligi aniqlandi.