10
1-2-SINFLARDA BAYON VA INSHO YOZISHGA O‘RGATISH
Xudoyqulova O‘lmasoy va Xudoyqulova Muqaddas
Navbahor tumani 1- maktab o‘qituvchilari
Telefon +998913387879
+998997563321
ft.19999@mail.ru
Anotatsiya:
“Kitob odamlarning ongu tafakkuri, dunyoqarashini o‘zgartirish ma’naviy
saviyasini yuksaltirishning eng ta’sirchan vositasidir”
Sh.Mirziyoyev
Ushbu. maqola. bola. shaxsining. ilk. davridan. boshlab. bolaning. rivojlanishida. eng. asosiy.
davr-bu. boshlang‘ich. sinf. davri. ekanligi,. unga. muvofiq. aynan. mana. shu. davrda. bolalarda.
mustaqil. mantiqiy. fikrlash. malakasi. shakllanishi. e’tiborga. olingan.. Bunda. asosan. ona. tili.
darsida. o‘qituvchi. tomonidan. qo‘llaniladigan. metodlarning. o‘rni. ayniqsa. ahamiyatlidir..
Boshlang‘ich ta’limda ona tili darslari orqali bolani to‘g‘ri o‘qishga, savodli yozishga,
fikrni.og‘zaki.va.yozma.bayon.qilishga.o‘rgatib.boriladi..Shu.bilan.birga.tevarak.atrofdagi.
narsalar, voqea-hodisalar, tabiat manzarasi, kishilar mehnati, hamda milliy umuminsoniy
qadriyatlar. haqida. ilk. tushunchalar. berilib. boriladi.. Bu. jarayonlar. orqali. boshlang‘ich. sinf.
bolalarining.dunyoqarashi,.fikri.va.nutqi.rivojlantirib.boriladi..
Maqolada qo‘shimcha adabiyotlar hamda internet resurslaridan foydalanilgan ma’lumotlar
ham.keltirilgan.
Kalit.so‘zlar:.O‘qituvchi.bolaning.maktabga.ilk.qadam.qo‘ygan.kunlaridan.boshlab,.ya’ni.
alifbegacha.bo‘lgan.davrdanoq.o‘quvchilarning.o‘z.fikrini.bir-biriga.bog‘lagan.holda.bayon.
etishga, gaplarni to‘g‘ri tuzish, so‘zlarni o‘z o‘rnida qo‘llash, egallayotgan ko‘nikmalari
yuzasidan. og‘zaki. hikoyachalar. tuzishga. o‘rgatilib. boriladi.. Xo‘sh. o‘quvchilarning.
dunyoqarashlari,. nutqi. va. tafakkurlarini. rivojlantirib. borishda. biz. pedagoglar. qanday. yo‘l.
tutishimiz.lozim?.O‘z.mehnat.faoliyatimizdan.kelib.chiqib,ushbu.jarayonda.o‘quvchilarning.
bog‘lanishli. nutqlarini. tarkib. toptirib. borishimiz. zarur. deb. bilamiz.. Chunki. bog‘lanishli.
nutq.orqali.bola.o‘z.fikrini.bog‘liq.holda.og‘zaki.va.muntazam.bilim.egallashlari.davomida.
yozma.bayon.etishga.o‘rganib.boradi..
Bolani.bog‘lanishli.nutqqa.o‘rgatishda.xilma-xil.metodlardan.foydalanib.borilishi.mumkin..
1.O‘quvchilarning. og‘zaki. va. yozma. nutqlarini. o‘stirishda. eng. ko‘p. qo‘llaniladigan.
usullaridan.biri.bu.suhbatdir..Suhbat.uchun.kishilar.mehnati,.o‘quvchining.o‘zi.yashab.turgan.
joyning. tabiat. manzarasi,. yilning. fasllariga. qarab. o‘zgarishiga. oid. shaxsiy. kuzatishlari,.
kundalik hayoti, o‘yini umumiy foydali mehnatda qatnashishi, oiladagi mehnati va turli
mavzulardagi. rasmlar. yaxshi. manba. bo‘la. oladi.. Bunday. suhbatlar. natijasida. bola. tovush.
va.so‘zni.to‘g‘ri.talaffuz.qilishga.o‘rganadi,.uning.so‘z.boyligi.oshadi,.nutqi.rivojlanadi.
1-2 –sinf o‘quvchilarining nutqini o‘stirishda o‘tkaziladigan suhbatda ko‘proq rasmlar
va.slaydlardan.foydalaniladi..Chunki.rasm.va.slaydlar.bolalarning.narsa.va.voqea-hodisalar.
haqidagi tasavvurini o‘stirishga, diqqatini ma’lum bir mavzuga to‘plashga, kuzatuvchanlikka,
mustaqil. fikrlay. olish. ko‘nikmasini. hosil. qilishga. va. zehnini. o‘tkirlashga. yordam. beradi.
hamda ular o‘qituvchisi yordamida rasmni tushunib olishga, uni ma’lum izchillikda bayon
etishga. o‘rganadilar.. Bolalar. biror. bir. rasmni. ko‘rganda. uning. mazmuniga. bog‘liq. holda.
o‘z. o‘yinlarida,. shaxsiy. hayotidagi. ba’zi. bir. voqealar,. o‘qishlari. haqida. ham. hikoya. qila.
22
10
boshlaydi.. Bolalar. rasmda. tasvirlangan. narsa. va. jismlarni. kuzatish. orqali. ularni. bir-biriga.
solishtirib,.orasidagi.o‘xshahslik.va.farqni.aniqlaydilar,.kuzatgan.narsalari.asosida.mantiqiy.
xulosalar.chiqarishga.o‘rganadilar.
Rasm mazmuni yuzasidan olib boriladigan ishlar ham ta’limiy,ham tarbiyaviy ahamiyatga
ega. bo‘lishi,. ular. bolada. badiiy. didni. tarbiyalash,. rasmda. ishtirok. etuvchilarning. xulq-
atvoriga taqlid qilishi, ularning ishlari va kiyinishlaridan ibrat olishlari, ularga to‘g‘ri baho
bera.olishi.hamda.o‘z.fikrini.mantiqiy.izchil.bayon.eta.olishi.muhimdir.
Har. bir. suyujetli. rasm,. slayd,. videorolik. nutq. o‘stirish. yuzasidan. o‘tkaziladigan. suhbat.
uchun vosita bo‘lishi bilan birga, bolalarning so‘z boyligini oshirish, har bir rasm ma’nosini
to‘g‘ri tushunishga, o‘z o‘rnida qo‘llashga , gapni to‘g‘ri tuza olishga, ifodali nutq
ko‘nikmalarini.o‘stirishga.yordam.beradi.
Bundan tashqari, bolani biror narsani hikoya qilshga o‘rgatish uchun avvalo, o‘qituvchining
o‘zi.rasm,.voqea,.obraz.mazmunini.adabiy.tilda.jonli,.ko‘rgazmali,.qiziqarli.qilib.so‘zlab,.
o‘zi.namuna.bo‘lishi.kerak.
Bolalarni og‘zaki va yozma bayon tuzishda rasm, slayd, videorolik mazmuni yuzasidan
o‘tkaziladigan.mashg‘ulotlarga.alohida.ahamiyat.berish.kerak..1-2.sinf.o‘quvchilarining.
nutqini.o‘stirishda.foydalanadigan.turi.bu.rasm.mazmuniga.oid.inshodir..Rasm.mazmuni.
asosida insho tuzish birmuncha murakkab, chunki rasm, slayd, videorolik mazmunini
har. bola. turlicha. tushunadi.. Rasm. mazmuni. yuzasidan. og‘zaki. insho. tuzish. 1-. sinfdan.
boshlanib, unda o‘quvchilar rasm mazmuniga doir berilgan savollarga mustaqil ravishda
qisqacha.javob.berishga.o‘rgatiladi..Rasm.mazmuni.yuzasidan.o‘tkazilgan.suhbat.dastlab.
mazmunli.rasmlar.asosida.o‘tkazilib,.unda.nimalar.tasvirlanganligini.(savolsiz).so‘raladi..
Bolalar. fikrlari. umumlashtirilib. boriladi,. ijodiy. sharhlashga. o‘rgatiladi,. fikrlar. ketma-
ketligi. uyg‘unlashtiriladi.. So‘ng. o‘qituvchining. savoli. asosida. jamoa. bo‘lib. hikoya.
tuzishga. o‘rgatiladi.. Buning. uchun. rasm. mazmuni. jamoa. ravishda. qayta. muhokama.
qilinadi.. Hikoya. uchun. zarur. so‘zlar. yozib. boriladi.. O‘quvchilarga. savollarga. to‘liq,.
ijodiy. ravishda. javob. qaytarish. kerakligi. aytiladi. va. bu. javobdan. bog‘lanishli. hikoya.
tuzishga. erishiladi.. Keyin. bolalar. har. bir. savolga. ikki-uch. gap. bilan. javob. berishga.
o‘rgatiladi.....
Shunday qilib, 1-2 sinfda rasm, slayd, videorolik mazmuni yuzasidan olib boriladigan
ishlar.asta-sekin.murakkablashtirilib,.ko‘proq.o‘quvchilarning.o‘zlari.mustaqil.fikr.yurutib,.
hikoya.tizishni.o‘rgana.boshlaydi..Shuningdek,.mazmunga.mos.sarlavha.o‘ylab.topadilar.
O‘quvchilarning nutqlarini o‘stirish uchun rasm, slayd, videorolik yuzasidan o‘tkaziladigan
suhbatda.quyidagi.ish.turlaridan.foydalaniladi:
1.. O‘quvchilarning.rasm.mazmunini.to‘la.uqib.olishlariga.erishish.uchun.ularda.qiziqish.
uyg‘ota.olish.
2.. Og‘zaki.hikoya.tuzishga.o‘rgatish.
3.. Doskaga.yozib.qo‘yilgan.savollar.yoki.reja.asosida.jamoa.bo‘lib.og‘zaki.insho.tuzish.
va.so‘ngra.yozish.
4.. Tayanch.so‘zlar.ishtirokida.rasmda.ifodalanganlarni.yozma.bayon.etish.
5.. O‘qituvchining.yetakchi.savollari.asosida.mustaqil.hikoya.tuza.olish.
1-sinfda rasm asosida olib boriladigan ishlar faqat og‘zaki bo‘lib, 2-sinfda bu ishlar
anchagina.murakkab.tus.oladi..Ya’ni.:
a).o‘qituvchining.savoli.asosida.2-3.gapdan.iborat.yozma.insho.tuzishi;
b).berilgan.reja.asosida.ijodiy.fikrlar.bilan.insho.yozish;
d). o‘qituvchi. yordamida. jamoa. bo‘lib. tuzilgan. reja. asosida. hamda. berilgan. tayanch.
23
10
so‘zlar ishtirokida insho tuzish, rasmlar, slaydlar, videoroliklar mazmuniga qarab qismlarga
bo‘lish.va.sarlavha.o‘ylab.topish.kabi.ishlar.amalga.oshiriladi.
.Suhbat.ta’lim-tarbiyaning.eng.foydali.usullaridandir..Bu.usul.bolalarda.bog‘lanishli.nutq,.
ya’ni.ravon.nutqini.tarbiyalaydi..
Suhbat.tasodifan.bo‘lmasligi,.u.o‘ylab,.ma’lum.izchillikda.olib.borilsagina.yaxshi.natija.
beradi.. Suhbatning. boshlanishi. qancha. qiziqarli. bo‘lsa,. bolalar. uni. shuncha. diqqat. bilan.
tinglaydilar..O‘qituvchining.jonli,.yoqimli,.jozibali.nutqi,.aniq.talaffuzi,.ishonchli.misollari,.
suhbat orasida maqol, ertak, topishmoq, tez aytishlardan foydalanishlari bolalar e’tiborini
rasmga.tortishga.yordam.beradi.
Suhbat mavzusi bolalarning aqliy faoliyatini o‘stiradigan, dunyoqarashini shakllantiradigan
hamda.ta’lim.tarbiya.birligini.ta’minlaydigan.bo‘lishi.kerak..Suhbatda.doimo.qissadan.hissa.
chiqarish,.ya’ni.yakun.yasab.xulosalash.alohida.ahamiyat.kasb.etadi..Bu.bolalarga.berilgan.
o‘git,.nasihatdir.
Mazkur.rasmlar.yuzasidan.suhbat.o‘tkazushda.quyidagi.ishlar.bajariladi:
8.. Dastlabki. suhbat.. 1-sinfda. dastlabki. suhbatlarda. o‘qituvchi. bolalarning. rasm.
mazmunini.yaxshi.tushunib,.uqib.olishlari.uchun.qisqacha.kirish.suhbati.o‘tkaziladi,.ya’ni.
o‘quvchilarni.rasm.mazmuni.yuzasidan.o‘tkaziladigan.suhbatga.tayyorlaydi.
Dastlabki suhbatni turlicha o‘tkazish mumkin, ya’ni o‘rganilayotgan mavzuning
mazmuni. va. xarakteriga. qarab,. suhbat. bolalarning. o‘yinlari,. mehnatlari,. kuzatishlarida.
ko‘rganlari. asosida. uyushtiriladi.. Masalan:. “Mehribon. oyijonim”. kabi. mavzudagi. rasmni.
ko‘rsatishdan. oldin. bolalardan. onalari,. buvijonlarini,. opa-singillarini. 8. mart. bayrami.
bilan qanday tabriklaganliklari, qanday sovg‘alar yasaganliklari va qo‘shiqlar, raqslar
o‘rganganliklari,onalar.haqida.ko‘rgan.multfilm,.kino.hamda.rasmlari.so‘raladi.
II.. Rasmni. ko‘rib. chiqishi.. Rasm. monitor. ekranda,. sinf. doskasi. yoki. devoriga. osib.
qo‘yiladi.. Bolalar. rasmni. 2-3. minut. mustaqil. ko‘rib,. mazminini. o‘rganib. chiqadilar.. Ular.
rasmni. kuzatgach,. asta-sekin. o‘zaro. suhbatlasha. boshlaydilar.. Shu. vaqtda. o‘qituvchi.
o‘quvchilarning o‘zaro gaplarini tinglashi va bolalarni ko‘proq nimalar qiziqtirayotganini
aniqlab.olishi.kerak.bo‘ladi..Suhbatni.ko‘proq.bolalarni.qiziqtirgan.narsalardan.boshlashlari.
maqsadli.bo‘ladi..
III..Rasm.mazmunini.o‘qituvchi.yordamida.tahlil.qilish..O‘qituvchi.rasm.mazmuni.asosida.
dastlab. o‘zi. yaxshi. tayyorgarlik. ko‘rishi,. ya’ni. beriladigan. savollarni. oldindan. tayyorlab.
qo‘yishi,.rasm.mazmunidagi.suhbatni.qaysi.usulda.o‘tkazishni.aniqlab.olishi.zarur..
Bolalar. rasmni. o‘qituvchi. rahbarligida. izchillak. bilan. o‘rganib. chiqadilar.. So‘ngra.
ularga. rasm. mazmuni. haqidagi. fikrlarni. bir-birlariga. aytishlari,. savol-javob. qilishlari.
aytiladi.. Bu. jarayon. bolalarni. qiziqtiradi.. Ular. savol-javob. jarayonida. rasmda.
nimalarni ko‘rganliklarini,rasmdagi kishilarning nechta ekanligi, ularning nima bilan
shug‘ullanayotganligi,.tashqi.ko‘rinishi,.qanday.holatda.turgani.haqida.gapiradilar..
. Biroq. faqat. analizning. o‘zi. bilan. bolaga. biror. narsa. o‘rgatish. qiyin.. Shuning. uchun.
rasm mazmunini o‘qituvchi yordamida analiz qilgandan so‘ng, uni sintezlashtirish, ya’ni
“Bu. rasmga. nima. deb. nom. qo‘yamiz?”,“Bundan. qanday. xulosa. chiqarish. mumkin?”. kabi.
savollar.berish,.rasmga.nom.qo‘ydirish.kerak..
IV.Rasm. mazmunini. og‘zaki. hikoya. qilish,. insho. va. uni. yozish.Biror. mavzuga. oid.
bog‘liq holda bolalarning nutqini o‘stirish uchun rasm yuzasidan o‘tkaziladigan darsga rasm
mazmuni. analiz-sintez. qilinadi.. So‘ngra. rasm. mazmunini. bir-biriga. bog‘lanishli. ravishda.
hikoya.qilishga,.inshoning.rejasini.tuzishga.kirishiladi..
.Savol.tariqasidagi.rejani.1-.sinf.o‘quvchilari.uchun.butun.o‘quv.yili.davomida,.2-.sinf.
24
10
o‘quvchilari.ushun.esa.faqat.o‘quv.yilining.1-yarmidagina.o‘qituvchining.o‘zi.beradi.1-sinf.
o‘quvchilari o‘quv yilining ikkinchi yarmida rasm mazmuni asosida ayrim gaplarnigina
yoza.oladi..Yil.oxirida.esa.o‘qituvchi.boshchiligida.jamoa.bo‘lib.tuzilgan.2-3.gapli.hikoyani.
o‘zlari.yoza.oladigan.bo‘ladi..Ikkkinchi.sinfdan.boshlab.o‘quvchilar.o‘qituvchi.rahbarligida.
og‘zaki.hikoya.uchun.reja.tuza.boshlaydilar..O‘qituvchi.rejani.doskaga.yozadi..O‘quvchilar.
esa.shu.reja.asosida.hikoya.tuzadilar..So‘ng.jamoa.bo‘lib.insho.yozadilar..Bolalar.tomonidan.
tuzilgan.gaplar.doskaga.yozib.boriladi..Keyinchalik.har.bir.inshoni.har.bir.o‘quvchining.o‘zi.
yozadi.. Inshoda. og‘zaki. hikoyadagi. bir. ikki. asosiy. o‘rinnigina. yozdirishi. lozim.. Chunki,.
o‘quvchilar.og‘zaki.hikoyadagi.hamma.gapni.yozib.ulgura.olmaydilar..
Rasm mazmunini tahlil qilish vaqtida boshlangan lug‘at ishi insho vaqtida ham davom
ettirilishi. lozim.. Chunki. barcha. so‘zlar. bolalarning. aktiv. lug‘atidan. o‘rin. olmog‘i. lozim.
Insho yozishdan oldin bolalarga og‘zaki hikoyada uchragan qiyin so‘zlarni doskaga yozib
ko‘rsatish,.ularni.u.yoki.bu.so‘zda.imlo.xatoga.yo‘l.qo‘ymasliklarini.ta’kidlab.borish.lozim.
O‘qituvchi. rasmlar. yuzasidan. o‘tkaziladigan. darslarga. puxta. tayyorlanishi,. avvaldan.
mavzuga mos misollar topib qo‘yishi va darslarni qanday metodda o‘tkazishga doir qisqacha
reja.tuzib.olishi.ham.kerak.
Reja–fikrni.qanday.boshlab,.qanday.yo‘naltirish,.yakunlash,.xulasalashga.yordam.beruvchi.
vositalardsan.biridir..Reja.bolalar.fikrini.izchil.qilish.bilan.birga.ularda.voqealarga.nisbatan.
qiziqish,. ularning. tartibi,. yo‘nalishi. haqida. o‘ylash. uquvini. tarbiyalaydi.. Bu. ta’limda. juda.
muhim.ahamiyatga.ega.
Rasm.mazmuni.yuzasidan.o‘tkaziladigan.darslarning.rejasi
. Rasm. mazmuni. yuzasidan. o‘tkaziladigan. darslarning. taxminiy. rejasini. quyidagicha.
tuzish.mumkin:
1.Mavzu:Uy.hayvonlari.va.yovvoyi.hayvonlar
2.Maqsad:.
ta’limiy:.rasmga.qarab.erkin.hikoya.qilishga.o‘rgatish
tarbiyaviy:.uy.va.yovvoyi.hayvonlariga.nisbatan.mehr.hissini.tarbiyalash;
. rivojlantiruvchi:. o‘qituvchining. savollariga. ijodiy. javob. berishga. va. qisqa. bog‘lanishli.
hikoya tuza olishga o‘rgatish
O‘quvchilarda.shakllantiriladigan.fanga.oid.kompetensiya.elementlari:.
Adabiy-nutqiy.kompetensiya:.o‘qigan.ertaklarining.mazmunini.to‘liq.yoki.qisqartirib.va.
darslikdagi. rasmlar,. elektron. darslikdagi. slaydlar,. illyustrasiyalarga. qarab. fikrini. og‘zaki.
bayon.qila.oladi.
Badiiy. asarni. tahlil. qilish. kompetensiyasi:o‘rganilgan. asarlarning. nomi,. mazmuni. va.
qahramonlarini.ajrata.oladi.va.o‘qituvchi.yordamida.baho.bera.oladi.
O‘quvchilarda.shakllantiriladigan.tayanch.kompetensiya.elementlari:.
O‘zini-o‘zi.rivojlantirish.kompetensiyasi:.turli.yo‘nalishdagi.kitoblarni.muntazam.o‘qib,.
o‘rganib boradi va bilimlarini oshiradi
3.Darsning.borishi:
a)Kirish.suhbati;
b)Rasmni.ko‘rib,.undagi.narsa,.voqealarni.o‘zicha.tahlil.qilish;
d)O‘quvchilarning.rasmdagi.manzara.yoki.narsalarni.hikoya.qilib.berishi.
O‘quvchilarning hikoyasida rasmda nimalar tasvirlanganligi, ularning nomlari, insonlarga
qanday.foyda.yoki.ziyon.yetkazishi.bayon.etishi.mumkin..
e)Bolalarning.rasmlarga.ism.qo‘yishlari;
f)Rasm.mazmuni.yuzasidan.o‘qituvchining.jonli.qiziqarli.hikoyasi;
25
10
o‘qituvchi. hikoya. qilish. jarayonida. uy. hayvonlari,. yovvoyi. hayvonlar. haqidagi. she’r,.
topishmoq,.ertaklardan.foydalanishi,.adabiy.tilda.so‘zlashi.lozim;
g).O‘qituvchining.hikoyasiga.o‘xshatib.bolalarning.og‘zaki.bog‘lanishli.hikoyasi;
h).lug‘at.ishi.:.ayrim.so‘z.va.iboralarni.doskada.yozib.tushuntirish.
. Ushbu. reja. taxminiy. bo‘lib,. uni. har. bir. o‘qituvchi. dars. berayotgan. sinfi. va. o‘tadigan.
mavzusi,.uning.mazmun-maqsadiga.qarab.o‘zgartirishi,.mukamallashtirib.tuzishi.mumkin..
...Xulosa.qilib.aytganda,.bu.maqolada.1-2.sinf.o‘quvchilarining.fikrini.taraqqiy.ettirishi,.
nutqini.o‘stirishi,.darslarni.jonli.va.qiziqarli.o‘tkazishda.yosh.va.kam.tajribali.o‘qituvchilarga.
metodik.yordam.berish.maqsad.qilib.olingan..
. . . . Zamonaviy. pedagogik. texnologiyalarni. ta’lim. jarayoniga. joriy. etish,. ta’lim.
samaradorligini. oshirish. uchun. tinimsiz. izlanishlar. bugungi. kunning. ehtoyojiga. aylandi..
Bolaning.ongi.va.tafakkuri.endi.shakllanib.kelayotgan.boshlang‘ich.sinflarda.o‘qituvchining.
mahorati.,.uning.zamonaviy.texnologiyalarni.ta’lim.jarayoniga.mohirona.tadbiq.eta.olishi,.
ta’limning. yangi. –yangi. yo‘l. va. usullarini. izlashi,. ilg‘or. pedagogik. tajribalardan. ijodiy.
foydalana.olishi.juda.muhimdir
Foydalanilgan.adabiyotlar:
1.“Boshlang‘ich.ta’lim”.jurnali.2017-.yil.2-son
2..Ona.tili.1-.2-.3-4-sinf.o‘qituvchilar.uchun.metodik.qo‘llanma.
3..Ishmuhamedov.R..Abduqodirov.A..Pardayev.A..Ta’limda.innovasion.texnologiyalar./.
(Ta’lim.muassasalari.pedagog.–.o‘qituvchilari.uchun.amaliy.tavsiya)..T.:.Iste’dod,.2008..
4.. “Tа’lim. sаmаrаdоrligini. оshirish. yo‘llаri”. mаvzusidаgi. sеminаr-trеning. mаtеriаllаri.-.
T.,.2002.y.
5.Boshlang‘ich. ta’lim. sifati. va. samaradorligini. oshirish:. muammolar. va. yechimlar.
Respublika ilmiy – amaliy konfrensiya materiallari
6.. “Boshlang‘ich. ta’limda. zamonaviy. pedagogik. texnologiyalar”. o‘qituvchilar. uchun.
metodik.qo‘llanma..2011-yil.T..Gafforova
26
Do'stlaringiz bilan baham: |