14-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori

14.2. Ish haqi o’sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o’rtasidagi nisbatga 
ta’siri 
Odatda ish haqi oshganda, ko’pchilik ko’proq ishlab, ko’proq daromad olishga 
harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari bo’sh vaqtning ham qimmati oshib boradi. 
A 
B 
t
0
 
t
1
 
t
2
 
N 
t 
0 
W, 
so’
W
2
 
W
1
 
24-
t
2
24-
t
1
S
L
 
Bir 
ku
Dar
om
Um
umi
M
1
 
M 
R
1
 
R
0
 
R
2
 
A 
E
1
 
E
0
 
E
2
 

---

Inson ma’naviy o’sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o’sishi o’z chegarasiga ega. 
Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini ko’proq zavq olish uchun, dam 
olishga sarflaydilar. 
Ish vaqti ma’lum vaqtgacha o’sgandan keyingi ish haqining o’sishi, ish vaqtini 
qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o’rnini bosish samarasi hamda daromad 
samarasi mavjud bo’ladi. O’rnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining real 
daromadini oshiradi. Ishchi ko’p daromad olganda, u ko’proq ne’matlarni sotib oladi, 
ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir. 
Agar ishchi dam olishga ko’proq mablag’ sarflasa, daromad samarasi (daromadning 
oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda ham katta bo’lganda, 
ishchi ish vaqtini qisqartiradi va mehnat taklifi chizig’i pastga yotiq bo’ladi. 
Ish haqining birinchi bosqichida W
1
dan W
2
ga o’sishi, ish vaqtini t
1
dan t
2
soatga 
oshiradi. Bu erda o’rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori bo’ladi. Ish 
haqining ikkinchi bosqichidagi W
2
dan W
3
ga o’sishi, ish vaqtiga ta’sir qilmaydi, ishchi t
2
soat ishlaydi, o’rnini bosish samarasi daromad samarasiga teng. Uchinchi bosqichdagi ish 
haqining W
3
dan W
4
ga o’sishi, ish vaqtini t
2
dan t
4
ga qisqartiradi, o’rnini bosish samarasi 
daromad samarasidan kam bo’ladi. 
Ko’rinib turibdiki, daromadning o’sishi dam olishga bo’lgan talabni oshiradi. Ushbu 
hol ish vaqtini qisqarishi va dam olish vaqtini oshishida o’z ifodasini topgan. Ish haqining 
oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi.
Odatda, rivojlangan mamlakatlarda aholining o’rtacha daromadi, rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi aholining o’rtacha daromadidan ancha yuqori bo’lgani uchun, ular 
ko’proq dam olishga harakat qiladi (Daromad samarasi, o’rnini bosish samarasidan 
yuqori). Rivojlanayotgan davlatlarda ish haqi past bo’lgani uchun, ish haqining o’sishi, 
ishchilarni ko’proq vaqt ishlab, ko’proq daromad qilishga undaydi (o’rnini bosish 
samarasi, daromad samarasidan yuqori bo’ladi).