14-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori

Iqtisodiy renta -
cheklangan resursdan foydalangani uchun to’lanadigan narx. 
Kapitalga daromad -
bu foiz deyiladi. Amalda kapitalga daromad ikki xil bo’ladi. 
Agar kapital pul shaklida bo’lsa, pul beruvchilar ssuda foizi bo’yicha daromad oladi. Agar 
kapital buyumlashgan shaklda bo’lsa, u kapitalga ko’ra umumiy daromaddan ulush oladi. 
Real foiz stavkasi
nominal stavkadan (pulda ifodalangan stavkadan) inflyatsiya 
darajasini ayrilganiga teng. 
Tadbirkorlik 
daromadi 
-
bu 
ishlab 
chiqarish 
resurslaridan 
samarali 
foydalanganligi uchun tadbirkor oladigan daromad. 
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda iqtisodiyotning noformal sektori, ya’ni 
yashirin iqtisodiy sektorda (rus tilida tenevaya ekonomika) yashirin daromad mavjud 
bo’ladi.
Yashirin daromad ham ikki xil bo’ladi. Birinchisi - pora olish (korruptsiya), 
giyohvand moddalar sotish, kontrabanda va boshqa sohalardan olinadigan yashirin 
daromad. Ikkinchisi - patentsiz va litsenziyasiz sotish faoliyati bilan shug’ullanishdan 
tushadigan daromad va soliq xizmatidan yashirilgan daromad. 
Aholining tarkibi har xil ijtimoiy qatlamlardan (ishchilar, qishloq xo’jaligidagi 
ishlovchilar, xizmatchilar, tadbirkorlar, o’qituvchilar, meditsina xizmati xodimlari va 
hokazolar) iborat bo’lgani uchun ushbu guruhlardagi insonlarning daromadlari ham har xil 
bo’ladi. Aholi daromadining taqsimlanish dinamikasi iste’mol byudjeti orqali o’rganiladi. 
Iste’mol byudjeti ham turli xil bo’lishi mumkin: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada 
etarli byudjet (bunga eng yuqori umumiy daromad oladigan oilalarni kiritish mumkin), 
minimal byudjet. Minimal byudjetli oilaga, oila a’zolarining (bir yillik yoki bir oylik) 
umumiy daromadlari minimal bo’lgan oilalar kiritiladi. 
Aholini turmush darajasini ifodalaydigan ko’rsatkichlardan biri bu yashash 
minimum. Yashash minimumini sarflangan ishchi kuchini oddiy takror tiklash uchun zarur 
bo’lgan daromad deb qarash mumkin. Yashash minimumini minimal iste’mol korzinasi 
ham deb qaralishi mumkin. Yashash minimumi aholini qashshoqlik chizig’i sifatida ham 
qarash mumkin. Yashash minimumidan past daromad oladigan aholining qismi qancha 
ko’p bo’lsa, aholining qashshoqlik darajasi shuncha yuqori bo’ladi. 
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar iste’mol korzinasiga ko’ra 
hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rtacha daromad iste’mol korzinasiga quyidagi 
tovarlar kiritiladi: uy-joy, avtomobil, uyning zamonaviy jihozlari, audio va video texnika, 
sayohat qilish imkoniyati, bolalarini kiyintirish, o’qitish, ilmiy asoslangan oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, ma’lum darajadagi jamg’arma. 
Odatda minimal iste’mol savatga boshlang’ich ehtiyojni qondiradigan tovarlar 
kiritiladi (kiyim-kechak, oziq-ovqat, minimal yashash sharoiti). 

---

Jamiyatdagi barqarorlik va aholining umumiy farovonligi ko’pincha ushbu aholi 
tarkibidagi o’rtacha sinfdagi aholining ulushi bilan ifodalanadi deb qaraladi. O’rtacha 
sinfdagi aholining mamlakatni hozirgi ham siyosiy, ham iqtisodiy hayotidagi ahamiyati 
nihoyatda kattadir. Bozor talabini shakllantirishda, ishlab chiqarishdagi faollikni 
ta’minlash o’rta sinfga qarashli aholiga ko’proq bog’liq.
Rivojlangan davlatlarda o’rta sinfga qarashli aholi umumiy aholining 50 foizidan 70 
foizigachasini tashkil qiladi. 
Yuqorida ham ta’kidlab o’tdikki, bozor iqtisodiyoti o’z-o’zidan jamiyatdagi 
daromadlarni tekis taqsimlashni ta’minlamaydi, shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga 
asoslangan jamiyatda har doim o’ta qashshoq, boy va o’ta boy aholi guruhlari saqlanib 
qoladi. Sivilizatsiyalashgan davlatlardagi iqtisodiy siyosat aholi daromadlaridagi keskin 
ravishda katta bo’lgan farqlarni qisqartirishga, daromadlarni ko’proq adolatli qayta 
taqsimlashga qaratilgan. Har bir tsivilizatsiyalashgan davlat nogironlarni, nafaqaxo’rlarni, 
ko’p bolali oilalarni ijtimoiy himoya qilishni o’z bo’yniga olishi zarur.