14-ma’ruza. 7-bob. 14-mavzu: tekis egilish

NAZORAT SAVOLLARI.

1.Yupqa devorli sterjenlar deb qanday sterjenlarga aytiladi? 2.Erkin buralish deb qanday buralishga aytiladi?

3. 
   Erkinmas buralish deb qanday buralishga aytiladi?
   
4. 
   Yupqa devorli sterjenlarni hisoblashda qanday gipotezalarga asoslanadi?
   
5. 
   Kesim yuzasining sektorial statik momenti nima? 6.Sektorial yuzalar qonuni nima?
   

7.Sterjen buralish burchagining differensial tenglamasini yozing? 8.Sektorial-statik momenti nima?

24-ma’ruza.

13-BOB.

24. mavzu: SIQILGAN STERJENLARNING USTIVORLIGI. (BO’YLAMA EGILISh).

REJA:

1. 
   Asosiy tushunchalar.
   
2. 
   Siqilgan sterjen uchun kritik kuchni aniqlash. Eyler formulasi.
   

1. 
   Kursimizning yuqoridagi boblarida mashina va inshoot qismlarida hosil bo’ladigan kuchlanish va deformasiyalarni aniqlashni, hamda materialning mustahkamligini tekshirishni ko’rib chiqdik. Muxandislik inshootlarini loyihalashda ularning ishlashi haqida to’la tasavvur hosil qilish uchun faqatgina mustahkamlikka tekshirish kifoya qilmaydi, balki bu muomma qatorida ustivorlik deb ataluvchi muomma ham bordir. Muxandislik inshootlarini loyihalashda kichik ta’sirlar jismni hisoblangan holatdan kichik, miqdorga og’dirsa, jismning bu holati ustivor bo’ladi, aksincha, bu ta’sirdan jism hisoblangan holatidan katta miqdorga og’sa, u noustivor hisoblanadi.
   

Absolyut qattiq jismlarning muvozanat holati uch xil, ya’ni ustivor, befarq va noustivor bo’lishi qattiq jismlar mexanikasidan ma’lumdir.
Masalan, 13.1-shaklda ko’rsatilgan sharning a) - muvozanat holati ustivor, b) - muvozanat holati befarq va v) – muvozanat holati esa noustivordir. Birinchi holda sharni ozgina qo’zg’atsak, u o’z holatiga tez qaytib keladi. Ikkinchi holda sharni tekislikning qaysi joyiga qo’ysak ham u shu joyda qolaveradi. Nihoyat, uchinchi holda sharni ozgina qo’zg’atsak u pastga dumalab ketadi. Birinchi holda sharning dastlabki va keyingi holati bir-biridan juda kam, uchinchi holda esa keskin farq qiladi.
Xuddi shunday misollarni deformasiyalanuvchi jismlar sohasida ham uchratish mumkin. Ko’ndalang kesimining markaziga siquvchi R kuch qo’yilgan to’g’ri chiziqli va ingichka sterjen berilgan bo’lsin. R kuch hali yetarli darajada kichik qiymatda bo’lganda, sterjenni ko’ndalang kuch bilan turtsak u o’zining to’g’ri chiziqli muvozanat holatiga qaytadi (13.1- shakl, g). Agar R kuchning qiymatini asta-sekin oshira borsak, sterjenning ko’ndalang turtki natijasida hosil bo’lgan tebranishidan o’zining avvalgi to’g’ri chiziqli muvozanat holatiga qaytishi qiyinlasha boradi.



13.1-shakl.

Ammo sterjenning to’g’ri chiziqli muvozanat holati haliyam ustivorligicha qolaveradi. Agar siquvchi kuchni yana asta-sekin oshirib borsak, uning shunday bir qiymatida ko’ndalang kuch bilan turtilganda, sterjen o’zining avvalgi to’g’ri chiziqli muvozanat holatiga qaytmasdan, egilganicha qoladi (13.1-shakl, d). Siquvchi kuchning bu vaqtga to’g’ri kelgan qiymati kritik

qiymat yoki kritik kuch deyiladi va P_K bilan belgilanadi.Siquvchi kuch
kritik qiymatga erishganda sterjenning to’g’ri chiziqli muvozanat holati ustivor bo’lib, bunday holat befarq holat deb ataladi, natijada sterjen tashqi sababsiz o’z-o’zidan egiladi.
Siqilgan sterjenlarning to’g’ri chiziqli muvozanat holatidagi ustivorligini yo’qotishi tufayli sodir bo’lgan egilishga bo’ylama egilish deyiladi, chunki bu holda sterjen ko’ndalang kuch emas, bo’ylama kuch ta’siridan egiladi.
Bu misoldan ko’rinadiki, siquvchi kuch kritik qiymatga yetmaganda sterjen faqat markaziy siqilishga va kritik qiymatdan oshgandan keyin sterjen siqilish bilan egilishga qarshilik ko’rsatar ekan.
Agar siquvchi kuch salgina kritik qiymatidan oshsa sterjenning egilishi o’sishda davom etib, oxiri yemiriladi (13.1-shakl, ye) va shu nuqtai nazardan kritik kuch yemiruvchi sifatida ham olinadi. Bunga o’xshash misollarni konstruksiyaning boshqa xildagi elementlarida ham uchratish mumkin. Masalan, gidrostatik bosim ta’sirida siqilgan xalqa