12-боб. Ишлаб чиқариш захираларини ҳисобга олиш

12.8 Ишлаб чиқариш захираларини инвентаризация қилиш
Корхоналарнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маьлумотларининг туғрилиги уларнинг ишлаб чиқариш захиралари инвентаризация қилиш билан тасдиқланади. Ишлаб чиқариш захираларини инвентаризация қилиш “Инвентаризацияни ташқил этиш ва ўтказиш” номли 19-сон БҲМА ва “Товар-моддий захиралар” номли 4-сон БҲМАлар билан тартибга солинади.
Инвентаризациядан кўзланган асосий мақсад – ишлаб чиқариш захираларининг натура ва қиймат кўринишида амалда мавжуд эканлигина аниқлашдан иборат. Инвентаризация қилиш натижасида бойликларнинг туғри сақланиши ва берилиши, тарози ва ўлчов асбоблариннг, ҳисоб юритиш тартиби ва бошқалар текширилади.
Ишлаб чиқариш захираларини инвентаризация қилиш бир йилда камида бир марта ҳисоботини тўзишдан олдин, лекин ҳисобот йилининг 1 октябридан кейин амалга оширилади. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш захираларининг сақланишини, уларни сақлаш шарт-шароитларини ва омборда ҳисобга олиш аҳволини назорат қилиш учун инвентаризациялар ўртасидаги даврда мунтазам текширишлар ва материалларни танлаб инвентаризациялаш ўтказилиши керак.
Қўйидаги холатларда инвентаризация муддатидан олдин ўтказилиши шарт:

• 
  Корхона мол-мулкини ижарга бериш, сотиб олиш, шунингдек давлат корхонасини акциядорлик жамиятига айлантириш чогида;
  
• 
  Товар-моддий бойлликлар қайта бахоланганда;
  
• 
  Моддий жавобгар шахс ўзгарганида;
  
• 
  Талон-тарож қилиш ёки суиистьемол қилиш, шунингдек бойликларнинг бўзилиши билан боғлик фактлар аникланганда;
  
• 
  Ёнгин ёки табиий офатлар содир бўлганда;
  
• 
  Корхона тугатилаётганида тугатиш балансини тўзиш олдидан ва бошқа холларда.
  

Текшириш кўламига кўра инвентаризация ёппасига ёки танлаб ўтказиладиган, ўтказиш вақти бўйича режалаштирилган ёки тўсатдан ўтказиладиган инвентаризацияларга бўлиниши мумкин.
Инвентаризацияни ўтказишга корхона раҳбари ва бош бухгалтерии раҳбарлик қилади. Ишлаб чикуариш захираларни инвентаризация қилиш инвентаризация қилувчи ишчи комиссиялар томонидан моддий жавобгар шахс иштрокида амалга оширилади.
Инвентарлаш даврида моддий бойликларнинг мавжудлиги тарозида тортиш, ўлчаш усули билан аниқланади ва рўйхатда расмийлаштирилади. Рўйхатни моддий жавобгар шахс имзолайди.
Инвентаризация қилиш натижасида материаллар бўйича хужжатлардаги маьлумотлар ва ҳақиқий қолдиқлар орасида фарқ солиштирув қайдномасида расмийлаштиради.
Ишлаб чиқариш захираларни инвентаризация қилиш аникланган ҳақиқий мавжуд мулк ва бухгалтерия ҳисоби маьлумотлари ўртасидаги тафовутлар қўйидагича акс эттирилади:
Масалан, “Бобур” ҳиссадорлик жамиятида ҳисобот йилида 24000 сўмлик материал камомади аникланди ва айбдор шахс топилмаганлиги сабаблари давр ҳаражатларига ўтказилди. Ушбу муомалаларга ҳисобда қўйидагича проводка берилади:

• 
  Инвентаризация натижасида камомад аниқланди:
  

Д-т 5910 – “Камомадлар ва қимматликларни шикастланишдан талофатлар” – 24000 сўм;
К-т 1010 – “Хом-ашё ва материаллар” – 24000 сўм.

• 
  Камомад суммаси давр ҳаражатларига ўтказилди:
  

Д-т 9430 – “Бошқа операцион ҳаражатлар” – 24000 сўм;
К-т 5910 – “Камомадлар ва қимматликларни шикастларидан талофатлар” – 24000 сўм.
Корхона айбдор шахслардан камомадни ҳақиқий нархда эмас, балки хозирги даврдаги бозор нархларида ундириш ҳуқуқига эга. Масалан, корхона омборида 5000 сўмлик материал камомади аниқланди ва 8000 сўм қийматига айбдор шахсдан ундириб олинди. Ушбу муомаларга ҳисобда қўйидагича проводка берилади:

• 
  Инвентаризация натижасида камомад аниқланди:
  

Д-т 5910 – “Камомадлар ва қимматликларни шикастланишдан талофатлар” – 5000 сўм;
К-т 1010 – “Хом-ашё ва материаллар” – 5000 сўм.

• 
  Моддий жавобгар шахсдан ушлаб қолинадиган сумма;
  

Д-т 4730 – “Ходимларнинг моддий зарарни қоплаш бўйича қарзлари” – 8000 сўм;
К-т 5910 – “Камомадлар ва қимматликларни шикастланишдан талофатлар” – 8000 сўм;

• 
  Моддий бойликларни ундиришдан дароиад аникланди – (8000-5000)=3000 сўм;
  

Д-т 5910 – “Камомадлар ва қимматликларни шикастланишдан талофатлар” – 3000 сум;
К-т 9390 – “Бошқа операцион даромадлар” – 3000 сўм;
Ишлаб чиқариш захираларнинг қонун хужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланган меьёрлар доирасида табиий камайиши, корхона раҳбари кўрсатмаси бўйича тегишли равишда ишлаб чиқариш ҳаражатларига ўтказилади.
Суиистьемол қилишлар оқибатида йўл қўйилган камомад ва йўқотишлар аникланган такдирда тегишли хужжатлар камомад аниқлангандан сўнг 5 кун ичида тергов органларига оширилиши лозим, аниқланган камомад суммасига эса фуқаролик даьвоси кўзгатилади.
Айбдорлари аниқланмаган ўгирликлар бўйича кўрилган зарарлар фойда солиғи бўйича солиққа тортиладиган базага “Ҳаражатлар таркиби туғрисидаги Низом” – нинг 1 – иловасига биноан киритилади.
Ишлаб чиқариш захираларини инвентаризация қилиш натижасида ортиқча мол-мулк мавжудлиги аниқланса, у молиявий натижаларга кирим қилинади:
Д-т 1010 – “Хом-ашё ва материаллар”
К-т 9390 – “Бошқа операцион даромадлар”

Такрорлаш учун саволлар:

1. 
   Ишлаб чиқариш захиралари деганда нима тушунасиз?
   
2. 
   Ишлаб чиқариш захираларининг кандай турлари мавжуд?
   
3. 
   Ишлаб чиқариш захиралари кайси бахоларда бахоланади?
   
4. 
   Материаллар ҳаракати кайси хужжатлар билан расмийлаштирилади?
   
5. 
   Материалларнинг омбордаги ва бухгалтериядаги ҳисоби кандай ташқил килинади?
   
6. 
   Ҳарид қилинган материаллар бўйича ККСни ҳисоблаш кай тартибда амалга оширилади?
   
7. 
   Материаллар инвентаризацияси тўғрисида нималарни биласиз?