12-боб. Ишлаб чиқариш захираларини ҳисобга олиш

Сотиб олиш санаси	Миқдори	Бир бирлик материалларнинг қиймати, сўм
Жами қиймат, минг сум
10 март	1000	600	600
28 май	1700	800	1360
9 ноябрь	1500	900	1350
Жами	4200		3310

Йил давомида 2800 сўмлик материал сарфланди ва омборда 1400 сўмлик материал қолди.

ФИФО усули бўйича материалларни баҳолаймиз:

Материаллар сарфи	Миқдори	Бир бирлик материлнинг қиймати, сўм	Жами қиймат, минг сум
1- партия	1000	600	600
2-партия	1700	800	1360
3-партия	100	900	900
Жами сарфланди	2800		2860
Омбордаги қолдиқ	1400	900	1260

ЛИФО усули бўйича материалларни баҳолаймиз:

Материаллар сарфи	Миқдори	Бир бирлик материлнинг қиймати, сўм	Жами қиймат, минг сум
1- партия	1500	900	1350
2-партия	1300	800	1040
3-партия	-	-	-
Жами сарфланди	2800		2390
Омбордаги қолдиқ	400 1000	800 600	320 600
Жами қолдиқ	1400		920

АVЕСО усули бўйича материалларни баҳолаймиз:

Материаллар сарфи	Миқдори	Бир бирлик материлнинг қиймати, сўм	Жами қиймат, минг сум
1- партия	1000	600	600
2-партия	1700	800	1360
3-партия	100	900	900
Жами сарфланди	2800	788.8	2207
Омбордаги қолдиқ	1400	788.8	1103

Эслатма. Материал бирлигининг ўртача қиймати АVЕСО усулида қуйидагича аниқланади: (3310/4200)=788.8 сум.
Юқорида келтирилган усуллардан фойдаланиб сарфланган материал таннархи ҳамда йил охирида захираларга тақсимланадиган ҳаражатларни аниқлаш лозим:

ФИФО усули бўйича
Сотишдан олинган даромад	3250
Жами материал нархи	3310
Ҳисобот даври охирида материал қолдиғи	1260
Сарфланган материал таннархи	2050
Ялпи фойда	1200
ЛИФО усули бўйича
Сотишдан олинган даромад	3250
Жами материал таннархи	3310
Ҳисобот даври охирида материал қолдиғи	920
Сарфланган материал таннархи	2390
Ялпи фойда	860
AVECO усули бўйича
Сотишдан олинган даромад	3250
Жами материал таннархи	3310
Хисобот даври охирида материал қолдиғи	1103
Сарфланган материал таннархи	2007
Ялпи фойда	1043

Юқоридаги жадваллардан кўриниб турибдики, материалларни баҳолашнинг турли хил усулларини қўллаш шароитида корхонанинг ялпи фойдаси турлича бўлади.
ЛИФО усули "Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот"ни тузиш учун кўпроқ талабга жавоб беради. Аммо амалдаги баҳонинг ошиши ёки пасайиши шаро­итида ишлаб чиқариш захиралари қийматини жорий балансда баҳолаш учун унчалик мақсадга мувофиқ эмас ва унинг Ўзбекистонда қўлланилишига рухсат берилмаган.
Баланс тузишда ФИФО усулини қўллаш мақсадга мувофиқдир, чунки ишлаб чиқариш захиралари қиймати ҳисобот даври охирида жорий баҳога яқинроқ бўлади ва корхона активларини аниқ акс эттиради.


12.2. Материаллар ҳаракатини ҳужжатларда расмийлаштириш

Материаллар ҳаракати билан боғлиқ муомалаларни ўз вақтида ҳужжатларда расмийлаштириш уларнинг ҳисобини тўғри юритишни таъминлайди. Корхоналарга материалларнинг ўз вақтида келтирилишини таъминот бўлими назорат қилиб боради. Таъминот бўлими ходимлари мол етказиб берувчи корхоналар томонидан шартнома мажбуриятларининг бажарилишини текшириб, уларга материаллар камомади ва сифати бўйича эътирозлар ва даъволар қўйиш, корхонага ўз вақтида етиб келмаган юкларни топиш вазифаларини бажарадилар.

Мол етказиб берувчиларнинг шартнома шартларига риоя қилишлари устидан назорат олиб бориш иш­лаб чиқаришни тўхтовсиз, ўз вақтида давом этишини таъминлайди.
Мол етказиб берувчилардан олинган счёт ва бошқа ҳисоб-китоб ҳужжатлари, энг аввало, корхона бухгалтериясига топширилади, улар текширилади, сўнгра ўз вақтида рўйхатга олинади. Шундан сўнг бу ҳужжатлар корхонанинг таъминот бўлимига топширилади. Ҳар бир счёт бўйича унинг тўланиши ёки тўланмаслиги аниқланади. Агар шартнома шартларига мол етказиб берувчилар тўла амал қилган бўлса, счётни тўлашга розилик берилади. Тўланиши лозим бўлган счёт ва бошқа ҳисоб-китоб ҳужжатлари материални қабул қилиш учун омборга берилади. Материаллар корхонага келтирилгунга қадар ҳамма ҳужжатлар махсус папкада сақланади. Ўз вактида юборилмаган материаллар тўғрисида омбор мудири корхонанинг таъминот бўлимига тегишли чора кўриши учун хабар беради.
Одатда, мол етказиб берувчи корхоналардан материалларни таъминот бўлими экспедитори етказиб бе­ради. Мол етказиб берувчи ёки транспорт ташкилотларидан материалларни қабул қилганда таъминотчи идиш, пломба, тамға ҳамда материаллар сифатини текширади. Агар текшириш натижасида камомад ёки юклар сифати бузилганлиги аниқланса, мол етказиб берувчи ёки транспорт ташкилотига даъво қўйиш ҳуқуқини берадиган далолатнома тузилади.
Корхона ўзаро тузилган шартномага мувофиқ мол етказиб берувчилардан келган материаллар учун ҳисоб-китоб, юклаш ва бошқа йўлланма ҳужжатлар (тўлов талабномаси, счёт-фактура, товар-транспорт юкхатлари) олади.
Корхонага келган ҳужжатлар оператив ходим томо­нидан келган материалларни қайд қилиш учун очилган М-1 шаклидаги махсус дафтарда рўйхатга олинади ҳамда шартномада кўзда тутилган талабларга мос келиши назоратдан ўтказилади.
Мол етказиб берувчи ёки транспорт ташкилоти омборидан материалларни олиш учун бухгалтер экспедиторга М-2, М-2а шаклдаги ишончнома ёзиб беради.
Моддий бойликларни олишга бериладиган ишонч­нома — корхона мол етказиб берувчиларидан товар-моддий бойликларни олиш учун ўз вакилига берадиган ҳужжатидир.
Корхона ишончноманинг икки — М-2 ва М-2а шаклидан фойдаланади. М-2 шаклидан фойдаланганида бериш-олишлар ҳақидаги маълумотлар ишончнома варақасининг қўшимча қисмига (корешогига) ёзилади, бу ҳолда берилган ишончномани махсус дафтарга ёзиб қўйишга ҳожат қолмайди.
Корхона моддий бойликларни оммавий тарзда ишончнома билан оладиган ҳолларда М-2а шаклидаги ишончномадан фойдаланади. Берилган ишончнома эса махсус дафтарда рҳйхатдан ўтказилади.
Ишончнома корхона раҳбари ва бош бухгалтери томонидан мухрланган ҳолда берилади, сҳнгра у М-2б шаклидаги махсус дафтарга қайд қилинади. Экспеди­тор эса ишончномани олишда дафтарга имзо чекади.
Ишончномани олган ходим материаллар олингандан кейинги биринчи кундан қолдирмасдан унга юклатилган вазифани бажарганлиги ҳамда олинган материалларни омборга топширганлиги тўғрисидаги ҳужжатларни бухгалтерияга топшириши шарт. Ишлатилмаган ишончномалар белгиланган муддати ўтиб кетгандан кейинги кунда бухгалтерияга топширилади. Муддати ҳтиб кетган ишончномалар бўйича ҳисобот бермаган шахсларга янги ишончномалар бериш ман қилинади.
Материалларни омборга омбор мудири ёки омборчи қабул қилади. Келтирилган материаллар мол етказиб берувчининг ҳужжатлари билан мувофик, бўлса, омборчи М-4 шаклидаги кирим ордери тузади. Кирим операциялари сони кам бўлганида, мол етказиб берув­чининг ҳужжатига муҳр қўйишга рухсат этилади. Ҳақиқатда кирим қилинган материаллар ва юборилган ҳужжатлар орасида тафовут аниқланса, материалларни қабул қилиш далолатномаси расмийлаштирилади. Бу далолатнома мол етказиб берувчи ёки бошқа манфаатдор бўлмаган корхона вакиллари иштирокида тузилади. Далолатнома тузилганида кирим ордери расмийлаштирилмайди.
Омбордан цехларга сарфлаш учун бериладиган материалларга лимит-забор карталари, талабнома ҳамда юкхатлар расмийлаштирилади. Материалларнинг бир маротаба, кам такрорланадиган харажат қилиниши талабномалар билан расмийлаштирилади. Ушбу ҳужжат истеъмолчи цех, бўлим ва участкалар томонидан расмийлаштирилади.
Омбордан цехларга материаллар мунтазам бериб борилса, у ҳолда лимит-забор карталари қўлланилади.