11-mavzu. Moddaning agregat holati reja

sirt taranglik 
deyiladi. Sirt taranglik grekcha 0 
(sigma) xarfi bilan belgilanadi. Sirt taranglik Mgj/m
2
yoki mn/m larda o'lchanadi.
Suyuqliklarning sirt tarangligi suyuqlikning tabiatiga va temperaturaga bog‛liq 
bo'ladi.
Ba'zi suyuqliklarning 20°C dagi sirt tarangligi 
Temperatura ortishi bilan moddalarning sirt tarangligi kamayadi. Misol 
tariqasida suvning turli temperaturalardagi sirt taranglik qiymatlarini keltiraniiz: 
Suyuqlikda erigan moddalar ham uning sirt tar'angligini o‛zgartiradi. 
Suyuqlikning sirt tarangligini oshiradigan moddalar sirt-aktiv, sirt tarangligini 

---

kamavtiradiganlari esa sirt-noaktiv moddalar deyiladi. Sirt taranglikni aniqlashning 
ko'p qo'llaniladigan usullari kapillyar ko'tarilish usuli va stalagmomentariya 
(tomchilarni sanash) usulidir.
Suyuqlikning kapillyar ichida ko'tarilish usuli ho'llaydigan suyuqliklarning 
sirt taranglik tufayli kapillyarda ko'tarilishiga asoslangan. Kapillyar suyuqlikka 
botirilganda suyuqlik kapillyar devorlarini ho'llab, sirt taranglik kuchp tufayli 
yuqoriga ko'tariladi. Suyuqlikning kapillyar nayda ko'tarilish balandligi 
h
, 
nayning 
radiusi 
r 
va suyuqlik zichligi 
d 
bo'lsa, uning sirt tarangligi 
σ 
ushbu formuladan 
topiladi:
σ
= 0.5rhdg
bunda 
g 
— 
og‛irlik kuchi tezlanishi.
Bu formuladan yana shu narsa ham ko'rinadiki, kapillyarning radiusi qancha 
kichik bo'lsa, suyuqlik shuncha baland ko'tariladi. Qishda tuproq ezilib, 
zichlashganligi sababli, radiusi kichik kapilb/arlar ko'pa}db ketadi va qishi bilan 
tuproqda to'plangan suv baxorda shu kapillyarlar orkali tez ko'tarilib, bug‛lanib 
ketadi. Tuproqda namlikni saqlab qolish uchun yer erta baxorda boronalanadi. 
Bunda kapillyarlar buzilib, suvning bug‛lanishi kamayadi. Natijada tuproqda 
namlik ko'p saqlanib qoladi va ekinlardan yaxshi hosil olinadi.
Stalagmometriya (tomchilarni sanash) usuli. Kapillyar uchidan oqib 
tushayotgan suyuqlik tomchisi sirt taranglik kuchi ta'sirida shar shaklini oladi. 
Tomchining massasi sirt taranglik kuchini yenggandagina tomchi uzilib tushadi. 
Bu usulda silt taranglikni aniqlash uchun muayyan hajmdagi stalagmometrdan 
avval suv, so'ngra tekshirilayotgan suyuqliktomchilatib tushiriladi. Suv tomchilari 
soni 
(no) 
yozib olinadi. Sirt taranglik ushbu formulaga ko'rsh hisoblanadi: