11-mavzu. Moddaning agregat holati reja

4-rasm. NaCl ning kristall panjarasi.
kristallar juda qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori bo'ladi. 
Metall kristall panjarada musbat ionlar tebranib turadi: musbat ionlar orasida 
erkin elektronlar barcha yo'nalishlarda harakatda bo'ladi Bu elektronlar panjara 
ichida bir iondan ikkinchisiga bemalol o'tib yurganligi sababli erkin elektronlar 
deyiladi. Metallning elektr, issiqlik o'tkazuvchanligi, magnit xossalari va metallar 
uchun xos boshqa xususiyatlar ana shu erkin elektronlar tufaylidir. Elektronlar bir 
atomdan ikkinchi atomga o'tib yurlb, go'yo ularni o'zaro bog‛laydi, bunday 
bog‛lanish ham anchagina puxta bo'lganligi sababli har qanday deformatsiyaga 
bardosh beradi. Shuning uchun metallarni bolg‛alash, yupqa list qilib yoyish, 
ingichka sim tarzida cho'zish mumkin, bunda uning ichki tuzilishi o'zgarmaydi.
Kristallning har bir zarrachasi (molekula, atom yoki ionni) qurshab turadigan 
va u bilan o'zaro ta'sirlashadigan zarrachalar soni shu kristall panjaraning 
koordinatsion soni deyiladi. Koordinatsion son, odatda, 3. 4, 6 va 8 ga teng bo'ladi. 

---

Kristall panjarani hosil qiluvchi ionlarning o'lchamlari bir-biridan qancha kam farq 
qilsa, panjaraning koordinatsion soni shuncha katta bo'ladi va masalan, metallarda 
12 gacha yetishi mumkin. Kristall panjaraning puxtaligi va barqarorligi uni hosil 
qiluvchi ionlar, atomlar yoki molekulalar orasidagi o'zaro ta'sir kuchlariga bog‛liq 
bo'ladi. Zarrachalar orasidagi o'zaro ta'sir kuchlari muayyan miqdor energiya bilan 
xarakterlanadi, bu energiya kristall panjaraning energiyasi deyiladi. Panjara 
energiyasi qancha katta bo'lsa, kristall panjara shuncha puxta bo'ladi.
Tuproq tarkibida qattiq kristall moddalar — gilsimon minerallar ko'p bo'ladi. 
Gilsimon minerallarning soni juda ko'p, lekin tuproqda eng ko'p uchraydigan va 
uning unumdorligiga ta'sir etadigan minerallar, asosan, uch gruppaga bo'linadi: