11- мавзу: Ўрта асрларда шарқ мамлакатлари давлати ва ҳУҚУҚИ

жиноят 
субъекти 
масаласига ҳам эътибор берилади. Унга биноан, ҳар қандай 
жисмоний шахс эмас, балки эс
-
ҳуши жойида, ўз қилмишига ўзи жавоб бера 
оладиган, яъни ўз юриш
-
туришининг моҳиятини тушунадиган ва ўз ҳатти
-
ҳаракатини ирода қилиш қобилиятига эга бўлган, ақли расо кишиларгина 
жиноятнинг субъекти ҳисобланганлар. 
Мусулмон жиноят ҳуқуқида 
жиноятнинг субъектив томонини 
тавсифловчи белгилар ҳам ҳисобга олинади. Унга биноан қасддан ёки 
эҳтиётсизликдан қилинган жиноятлар бир
-
биридан фарқланади. Ислом 
ҳуқуқида асосан тугалланган жиноятлар учун жиноий жавобгарлик назарда 
тутилган. Суиқасд тушунчаси тўлиқ ишлаб чиқилмаган эди.
Ўрта асрлардаги мусулмон ҳуқуқшунослари барча жиноятларни уч 
гуруҳга ажратадилар. Биринчи гуруҳга бевосита Муҳаммад (САВ)нинг 
кўрсатмаларидан келиб чиқадиган жиноятлар киритилади. Улар «Аллоҳнинг 
ҳуқуқлари»га тажовуз қиладиган жиноятлар сифатида талқин қилинган ва 
авф этилмаган. Иккинчи гуруҳ жиноятларни бутун мусулмонлар жамоасига 
17
Kecia Ali, Sexual Ethics & Islam, Oneworld Publications, Oxford: 2006. P.26 
18
Schacht, Joseph (1991). "Mīrāth". Encyclopaedia of Islam. 
7
(2nd ed.). Brill Academic Publishers. P. 106–113.
 

---

11- МАВЗУ: ЎРТА АСРЛАРДА ШАРҚ 
МАМЛАКАТЛАРИ ДАВЛАТИ ВА ҲУҚУҚИ
243 
эмас, балки алоҳида шахсларнинг ҳуқуқларига тажовуз қилувчи ҳуқуққа 
хилоф хатти
-
ҳаракатлар ташкил этган. Учинчи гуруҳни ташкил этувчи 
жиноятларга ўз табиатига кўра, ижтимоий муносабатларга қарши жиноий 
тажовуз қилишга қаратилган бошқа барча турдаги жиноятлар, жумладан, 
закот тўламаслик, шахсларга моддий зарар етказиш (ўғрилик ва 
босқинчиликдан 
ташқари), 
битимлар 
юзасидан 
мажбуриятларни 
бажармаслик, хун олиш учун товон тўламаслик, кам ўлчаш, кам тортиш, 
товламачилик қилиш, порахўрлик, хазинани ёки етимнинг ҳақини 
ўзлаштириш, қонунга хилоф ҳолда қасддан суд қарорларини чиқариш, ёлғон 
гувоҳлик бериш, жамоат жойларида юриш-туриш қоидаларини бузиш, 
фуқароларга ёки ўзига бўйсунувчиларга нисбатан зулм ўтказиш, энг муҳим 
диний ақидаларни инкор қилиш, давлат мулкини турли хил нопок йўллар 
билан талон-тарож қилиш, жодугарлик ва сеҳргарлик, номусга тегиш, 
бесоқолбозлик, нафақа тўлаш мажбуриятидан қасддан бош тортиш ва 
ҳоказолар киритилади
19
. 
Мусулмон жиноят ҳуқуқи бўйича 
жазолар
нинг хилма– хил турлари 
назарда тутилган. Албатта, бунда давлатдан олдинги жамиятга хос, эскирган 
жазо усулларидан ҳам фойдаланилганлигини таъкидлаш жоиз. Масалан, 
шариатда кўпгина жиноятлар учун қасос олиш, товон, таъзир ва бошқа жазо 
турлари белгиланган.
Жазонинг асосий мақсадлари қўрқитиш бўлган. Масалан, ўлим жазоси 
кўп ҳолларда оддатда омма олдида осиш ёки тўрт бўлакка бўлиш йўли билан 
ижро этилган. Мусулмон жиноят ҳуқуқида мулкий жазолар (мол-мулкини 
мусодара қилиш, жарима ва бошқалар) ва шарманда қилувчи жазолар 
(соқолларини олиб ташлаш, салла тақиб юриш ҳуқуқидан маҳрум қилиш, 
жамоат иззаси ва бошқалар), шунингдек сургун ва бадарға жазолари (майда 
жиноятлар учун) ҳам маълум
20
. 
Ислом ҳуқуқида