10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

Электртерістіліктерінің мәнінде айырмашылық аз болатын атом-дар арасында түзілетін байланыс коваленттік полюсті байланыс деп аталады.

Екі жағдайда да коваленттік байланыс алмасу механизмі бойынша түзілгенін байқауға болады. Молекуланың полюстілігі мен байланыс

полюстілігін ажырата білу қажет.

62

O

OСOH	104.5°	H
а	ә

25-сурет. а — СО₂ сызықтық молекуласы; ә — Н₂О бұрыштық молекуласы

Байланыстың полюстілігі байланысқан атомдардың электрте­ рістілігіне тәуелді, ал молекуланың полюстілігі байланыстың полюсті­ лігіне және молекуланың геометриясына тәуелді.

Мысалы, СО₂ молекуласында байланыс полюсті, ал молеку-ласы полюсті емес, себебі ол — сызықтық құрылысты О = С = О (25-сурет). Су молекуласы Н₂О полюсті, себебі ол — коваленттік екі Н → О полюсті байланыс көмегімен түзілген және бұрыштық пішін­ ді. НОН молекуласындағы валенттік бұрыш 104,5°С-қа тең, сондық­ тан бөлінбеген екі электрон жұбы бар оттек атомы теріс зарядталады (δ–), ал сутек атомы оң зарядталады (δ+). Су молекуласы — диполь (26-сурет).

Диполь — оң және теріс зарядты бөлшектердің орталығы бір-бірінен белгілі бір қашықтықта болатын электрбейтарап жүйе (26-сурет).

Коваленттік байланыстың гомолиттік және гетеролиттік үзілуі. Коваленттік байланыстың үзілуі оның түзілуіне қарама-қарсы меха-низм бойынша екі әдіспен жүреді. Байланыс үзілгенде әр атом бір-бір электроннан алса, гомолиттік үзілу жүреді:

А:В→А·+·В

Коваленттік байланыстың гомолиттік үзілуі нәтижесінде электрондық құрылысы ұқсас бөлшектер түзіледі, олардың әрқайсысында дара электрон болады. Ондай бөлшектер бос радикалдар деп аталады. Егер байланыс үзілгенде ортақ электрон жұбы бір атомда қалса, ондай үзілу гетеролиттік деп аталады. Гетеролиттік ыдырау нәтижесінде әртүрлі зарядты ион-дар — катион және анион түзіледі:

А[:В → А+ + :В–

Полюссіз және әлсіз полюстенген байланыстарға гомолиттік үзілу, ал по­ люсті байланыстарға гетеролиттік үзілу тән.