10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

26-сурет. Су молекуласы —
диполь

63

Коваленттік байланыс түзілуінің алмасу және до-норлы-акцепторлы деп аталатын екі механизмі бар. Алмасу механизмі дара электрондардың бірігуі есебінен атомдардың ортақ электрондық жұбын түзуі нәти­ жесінде жүзеге асады. Донорлы-акцепторлы механизм бойынша байланыс түзілгенде, атомдардың біреуі

электрон доноры, ал екіншісі акцептор рөлін атқарады. Байланыс түзуге акцептор бос атом орбиталін, ал донор бөлінбеген электрон жұбын береді. Электрон жұбы донор мен акцепторға ортақ болады. Ортақ электрон жұптарының байланысқан атомдардың біреуіне ығысу дәрежесіне байланысты коваленттік байланыс полюсті және полюссіз болып бөлінеді. Байланыстың полюстілігі байланысқан атомдардың электртерістілігіне тәуелді, ал молекуланың полюстілігі байланыстың полюстілігіне және молекуланың геометриясына тәуелді. Коваленттік байланыстың гомолиттік үзілуі нәтижесінде бос радикалдар, ал гетеролиттік ыдырау нәтижесінде иондар — катион және анион түзіледі.

1. 
   Бөлшектер арасында химиялық байланыстар түзілмесе не болар еді?
   
2. 
   Коваленттік байланыс түзілуінің қандай механизмдері бар?
   
3. 
   Коваленттік байланыс түзілуінің алмасу және донорлы-акцепторлы механизмдерін салыстырыңдар.
   

4. 
   Алмасу және донорлы-акцепторлы механизм бойынша коваленттік байланыс түзетін элементтердің валенттіліктері қалай анықталады?
   

5. 
   Коваленттік полюсті байланысты қосылыстар мен полюссіз қосылыстардың қасиеттерінде қандай айырмашылықтар бар?
   

6. 
   3-период элементтерінің қайсысы хлормен коваленттік полюсті және коваленттік полюссіз қосылыстар түзеді? Олардың түзілу сызбанұсқаларын құрастырыңдар.
   
7. 
   Мына қатарлардағы молекулалардың полюстілігі қалай өзгереді: а) НF, НСl, HBr, HI; ә) NH₃ PH₃ AsH₃? Жауаптарыңды түсіндіріңдер.
   
8. 
   Берілген қосылыстар жұбының әрқайсысында қай қосылыстың балқу температурасы төмен болады: Br₂ немесе I₂, NaF немесе KF, LiCl немесе CCl₄, C₄H₉OH немесе C₅H₁₀?
   
9. 
   Диполь деген не?
   
10. 
    Коваленттік байланыстың гомолиттік және гетеролиттік үзілуі деген не?
    
11. 
    Бос радикалдар деген не?
    
12. 
    Молекуланың полюстілігі мен байланыс полюстілігін қалай ажыратуға болады?