10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

Қосылыстардың қышқылдық-негіздік қасиеттері

Элементтің тотығу	+1 және +2	+3 және +4	+5, +6, +7
дәрежесі
Қышқылдық-	негіздер	екідайлы қосы­	қышқылдар
негіздік		лыстар
	La3+, Bi3+,	Zn+2, Be+2, Sn+2,	бейметалдардың кез келген
Осылардан басқа			тотығу дәрежесіндегі гидрок­
	Tl3+	Pb+2, Ge+2	сидтері тек қышқыл түзеді.

Тотығу дәрежелері +3 және +4 болатын қосылыстар екідайлы бо-лады. Химиялық реакцияның жүру жағдайына қарай (әрекеттесетін заттың табиғатына байланысты) қышқылдық немесе негіздік қасиет көрсетеді. Бірақ мына элементтердің тотығу дәрежелері Zn+2, Be+2, Sn+2, Pb+2, Ge+2 (+2) болса да, қосылыстары екідайлы қасиет көрсетеді.

Период бойынша солдан оңға қарай элементтің жоғары тотығу дәрежесінің мәні өседі, сондықтан олардың бейметалдық және қышқылдық қасиеттері күшейеді. Топ бойынша жоғарыдан төмен қарай атом радиусы өсетіндіктен металдық және негіздік қасиеттер күшейеді (24-сурет). Металдық қасиет францийде, одан кейін цезий-де айқын білінеді, бейметалдық қасиет фторда, содан кейін оттекте байқалады.

және металдық қасиет өседі тотықсыздандырғыштық
тотықсыздандырғыштық және

металдық қасиет өседі

тотықтырғыштық және

бейметалдық қасиет өседі
24-сурет. Элемент қасиеттерінің өзгеруі

50

Негізгі топша элементтері (инертті газдардан басқа) 8 түрлі оттекті қосылыс­ — оксидтер түзеді. Олардың жалпы формуласы периодтық жүйеде әр топтың астына элементтің тотығу дәрежесінің өсуі бойынша
орналасқан: Э₂O, ЭO, Э₂O₃, ЭO₂, Э₂O₅, ЭO₃, Э₂O₇, ЭO₄ (R — сол топтың элементі).


Сен білесің бе?

Заттардың молекулалары мәңгілік емес, сондықтан заттар да мәңгілік бола алмайды. Есесіне атомдар мәңгілік. Біздің әрқайсымыздан динозаврлар кезеңінде болған атомдар табылуы мүмкін.

IV топтың негізгі топшасынан бастап элементтер 4 түрлі газ тәрізді сутекті қосылыстар түзеді. Олардың жалпы формуласы: ЭH₄, ЭH₃, H₂Э, HЭ. Сутекті қосылыстарының формулалары негізгі топ элементтерінің астында орналасқан және сол элементтерге ғана тән.

Қосымша топшаның d-элементтері айнымалы тотығу дәрежесін көрсетуге бейім. Олар түзетін қосылыстардың сипаты элементтің тотығу дәрежесіне байланысты. Егер элементке бірнеше тотығу дәрежесі тән болса, оның төменгі тотығу дәрежесіндегі қосылыстары негіздік, жоғары тотығу дәрежесіндегі — қышқылдық, ал аралық тотығу дәрежесіндегі қосылыстары көбінесе екідайлы қасиет көрсетеді. Мысалы, хромға +2, +3, +6 тотығу дәрежелері тән, сәйкесінше түзетін оксидтерінің сипаты:

Cr+2O	Cr+3O	3	Cr+6O	3
негіздік	2
	екідайлы		қышқылдық

Негізгі және қосымша топша элементтерінің қасиеттерінде айтар­ лықтай айырмашылық болады. Ал ортақ қасиеті олардың жоғары оксидтері мен гидроксидтерінің жалпы формуласы.

Сонымен I—III топ элементтерінің жоғары оксидтері (бордан басқа) мен гидроксидтеріне негіздік, ал IV—VII топ элементтерінің қосылыстарына — қышқылдық қасиет тән (18-кесте).

18-кесте

Элементтердің оттекті қосылыстарының формулалары мен сипаты

(оксидтері мен гидроксидтері)

Топ

I

II

III

IV

V

VI

VII

Жоғары оксидінің

Э+1О–2

Э+2О

Э^+3О

Э+4О

Э^+5О

Э+6О

Э^+7О

жалпы формуласы

2

2

3

2

2

5

3

2

7

Гидроксидінің жал-

ЭОН

Э(ОН)

Э(ОН)

Н ЭО

НЭО

Н ЭО

НЭО

пы формуласы

2

3

2

3

3

2

4

4

Гидроксидінің

негіздер

қышқылдар

сипаты

Негізгі топша элементтерінің сутекті қосылыстарының формулалары мен агрегаттық күйі 19-кестеде берілген.

51

19-кесте


Элементтердің сутекті қосылыстарының формулалары мен агрегаттық күйі

Топша	I A	II A	III A	IV A		V A		VI A	VII A
Гидридтің формуласы	ЭН	ЭН2		ЭН4		ЭН3		Н2Э	НЭ
Агрегаттық күйі	Қатты				Газ тәрізді

Атом құрылысы теориясы элементтер қасиетінің периодты өзгеру заңдылығын түсіндіреді. Атом ядролары зарядының 1-ден 118-ге дейін өсуі атомның сыртқы электрондық құрылысының периодты қайталануын туғызады.

Ал элементтердің қасиеті, негізінен, сыртқы электрон қабатындағы периодты түрде қайталанып отыратын электрондар санымен анық­ талады. Периодтық заңның физикалық мәні де осында.

Элементтер мен олардың қосылыстарының қасиет­ тері атом ядросы зарядының өсуіне периодты түрде тәуелді болады. Металдар мен бейметалдардың қасиет­ тері олардың электрондық құрылысына, химиялық байланыс типіне тәуелді.

Период бойынша солдан оңға қарай элементтің

жоғары тотығу дәрежесінің­ мәні өседі, сондықтан олардың бейметалдық және қышқылдық қасиеттері күшейеді және тотықтырғыш қасиеті өседі.

Топшаларда жоғарыдан төмен қарай элементтердің металдық қасиет­ тері күшейіп, негіздік қасиеттері өседі.

I—III топ элементтерінің жоғары оксидтері (бордан басқа) мен гидроксидтеріне — негіздік, ал IV—VII топ элементтерінің қосы­лыс­ тарына қышқылдық қасиет тән.

1. 
   Период және топ бойынша элементтердің металдық қасиеттері қалай өзгереді?
   
2. 
   Период және топ бойынша элементтердің бейметалдық қасиеттері қалай өзгереді?
   
3. 
   s-, p-, d-, f-элементтер деген не? Екі мысалдан келтіріңдер
   
4. 
   Периодтық жүйедегі орны бойынша элементті анықтаңдар: а) 3-период, ІV негізгі топша;
   

ә) 4-период, ІІ қосымша топша; б) 5-период, VІІ негізгі топша.

5. 
   Атомдық нөмірлері: 6, 18, 22, 35, 46, 80 болатын химиялық элементтер қай период, қай қатар, қай топшада орналасқанын анықтаңдар.
   

6. 
   Металдық қасиеті ең жоғары элементті анықтаңдар:
   

а) 3-периодта;ә) 5-периодта;б) І топта;в) ІІ топта.

7. 
   Бейметалдық қасиеті ең жоғары элементті анықтаңдар:
   

а) 2-периодта;ә) 4-периодта;б) V топта;в) VІІ топта.

8. 
   Қосылыстардың H₂SO₃ және H₂SeO₃; Fe(OH)₂ және Fe(OH)₃ қышқылдық-негіздік қасиеттерін салыстырыңдар.
   
9. 
   І топ элементі калийдің, ол түзетін жай зат пен оның оксидінің физикалық, химиялық қасиеттерін сипаттаңдар.
   

10. 
    ІV топ элементі германий мен оның оксидінің қасиетін болжаңдар.
    

52

• Металл

• Бейметалл

• Тотықтырғыш

• Тотықсыздандырғыш