1-variant “Umumiy kimyoviy texnologiya” fanining mazmuni, predmeti va metodi. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va metodi

1. Ammoniy selitrasi, xususiyati va ishlab chiqarish texnologiyasi.
2. Gidromexanik jarayonlarhaqida umumiy tushuncha.
3. Mineral o'g'itlar turlari. O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish korxonalari.
1.Ammoniy nitrat, ammiakli selitra – rangsiz, kristall modda, gigroskopik. Zichligi 820 kg/m3. Suyu-klanish temperaturasi 169,6°, suvda yaxshi eriy-di, bunda issiqlik yutiladi (1 g tuz 1 g suvda eriganda temperatura 15dan –10° gacha pasayadi). Ammoniy nitrat suyultirilgan nitrat kis-lotaga ammiak ta’sir ettirish yoʻli bilan olinadi. MDH mamlakatlarida A, B va V markalari ishlab chiqariladi. A, B markasi sanoatda portlovchi moddalar (ammonitlar) tay-yorlashda ishlatiladi. Ammoniy nitratning V markasi koʻproq tarqalgan, hosildorlikka kuchli ta’sir etuvchi oʻgʻit tarkibida 34% sof azot bor. Ekinlarni ekishdan oldin va oʻsish davrida yerga asosiy oʻgʻit sifatida solinadi, ayniqsa gʻoʻza par-varishida koʻp ishlatiladi. Ammoniy nitrat yuqori gigroskopik xususiyatga ega boʻlganligi sababli saqdash paytida nam tortib qotib qoladi. Shuning uchun u nam oʻtkaz-maydigan qoplarda quruq bi-nolarda saqlanishi kerak. Ammoniy nitratning nam yutishi va qotishini kamaytirish uchun unga turli xil moddalar qoʻshib, dona-dor holda ishlab chiqariladi. Bu holdagi Ammoniy nitrat yaxshi saqlanadi. Ammoniy nitrat oʻgʻiti Chirchiq, Fargʻona, Navoiy kimyo kombinatlarida ishlab chiqariladi (qarang Azotli oʻgʻitlar). Ammoniy nitrat (NH4)2NO3 ni ammiakli selitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki, ammoniy nitrat — ammiak va nitrat kislotasining o‘zaro ta’sirlashuv jarayonida hosil bo‘ladi. SHuning uchun avvalo nitrat kislota hosil bo‘lish jarayoni bilan tanishishimiz zarur. Azotning vodorod bilan ta’siri natijasida ammiak sintez qilinadi:N2+3N2  2NH3
Ammiak sintezi issiqlik effekti, xarorat va bosimga bog‘liq, bo‘ladi.Odatda past bosimli (10-15 MPa), o‘rta bosimli (25-30 MPa) va yuqori bosimli (60-100 MPa) jarayonlar ma’lum. Xarorat esa 400-500°S oralig‘ida bo‘ladi. Bu jarayon katalizatorsiz juda sust kechadi.Amaliy ishlab chiqarishda o‘rta bosimli jarayon temir katalizator (promotorlari: A12O3, K2O va CaO) lar ishtirokida olib boriladi. Kontakt jixozidan chiqayotgan gaz tarkibida 14-20% ammiak bo‘ladi. U sovutilishi natijasida ammiak kondensatsiyalanadi, azot-vodorodli aralashma siklga qaytariladi. Xozirgi vaqtda quvvati 150 dan 1500 t/kunli sintez qolonnalari ishlatilmoqda.Nitrat kislotasi esa ammiakning oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu jarayon azotning oksidlanish darajasi o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi: Sanoat korxonalarida suyultirilgan nitrat kislota olinadi. Bunda quyidagi jarayonlar sodir bo‘ladi:
1. Ammiakning azot oksidigacha kontaktli oksidlanishi:
4NNz + 5O2 = 4NO + 6N2O + 907,3 kj
2. Azot oksidining dioksidgacha oksidlanishi:
2NO+O2=2NO2+124kj
3. Azot dioksidning suv bilan absorbsiyasi:
3NO2 + N2O = 2HNO3 + NO + 136,0 kj
Bu jarayonda platina va uning temir, marganets, kobalt va o‘z guruxidagi metallar oksidlari bilan kotishmalari ishlatiladi.
Agar katalizator ishlatilmasa (xarorat 900°S dan yuqorida), ammiak erkin xolatdagi azotgacha oksidlanadi xolos:
4HN3 + 3O2 = 2N2 + 6N2O + 1269,1 kj
2.Gidromexanika (gidro... va mexanika) —mexanika boʻlimi; suyuqpik va gazsimon muhitlarning muvozanati va harakatini, shuningdek suyuqlikning unga botirilgan yoki suyukliqda harakatlanayotgan jism bilan oʻzaro taʼsiri qonuniyatlarini oʻrganadi; gidrodinamika va gidrostatikata boʻlinadi. G. amaliyot bilan uzviy bogʻlangan holda rivojlandi. Dastlabki gidrotexnik qurilmalar (kanallar, quduqlar) va suzib yuruvchi vositalar (sol, qayiqlar) qadimdan maʼlum. Nisbatan murakkab boʻlgan aero va gidromexanik qurilmalar (eshkak, yelkan, rul, nasos)ning ixtiro qilinishi ham uzoq oʻtmishga borib taqaladi. Dengizda suzish, harbiy ishlarning rivojlanishi mexanika asoslarining , xususan G.ning paydo boʻlishiga asos boʻldi. Muhit (suv, havo) bilan unda harakatlanayotgan yoki tinch turgan jism orasidagi taʼsirlar G.ning asosiy masalalari hisoblanadi. Arximed kashf qilgan qonun va suyuqliklar muvozanati nazariyasi porshenli nasoslar yaratishga asos boʻldi. Leonardo da Vinchi jismlarning suyuklik va gazlardagi harakatni oʻrgandi, qushlarning uchishini kuzatib, muhit qarshiligi mavjudligini kashf qildi. B. Paskal suyuqliklarda bosim tarqalish qonunlarini kashf qildi. I. Nyuton suyuqliklarda ichki ishqalanish qonunlarini tahlil qilib berdi. Bu esa suyuqliklarning jism yuzasiga ishqalanishi natijasida hosil boʻladigan qarshilik kuchlarini hisoblashga asos boʻldi. Bu dinamikaning asosiy qonunlari va tenglamalarini belgilab berdi. L. Eyler va D. Bernulli nazariy gidrodinamikaning asoslarini yaratdilar. J. Lagranj va O. Koshi, G. Kirxgof, G. Gelmgolʼs, N. Ye. Jukovskiy, asarlarida ideal suyuqliklarda harakatlanayotgan jismlarning suyriligini aniqlashning analitik usullari ishlab chiqildi; bu usullar suyuqliklarning turli shakldagi kanallarda harakatlanishiga, qattiq jismlarning suyuqlik va gazlarda harakatlanishiga tegishli koʻpgina masalalarni yechishda tadbiq qilindi. Qovushoq suyuqliklar harakatini oʻrganish gidravlika, gidrotexnika va mashinasozlikning (ishqalanuvchi yuzalarni moylash) rivojlanishiga asos boʻldi. Zamonaviy G. koʻpgina boʻlimlardan iborat boʻlib, boshqa fanlar, xususan mat., fizika, kimyo bilan uzviy bogʻlangan (yana q. Gidroaeromexanika).
3.Mineral o'g'itlar - bu deyarli butun davriy jadval, o'simliklar bilan oziqlanadigan va organik moddalarga qaraganda qishloq xo'jaligida tezroq va kengroq ijobiy ta'sir ko'rsatadigan moddalar. Mineral o'g'itlarning asosiy turlarini va ularning xususiyatlarini ko'rib chiqing.Mineral o'g'itlarning tasnif iAn'anaviy ravishda barcha mineral o'g'itlarni ikkita katta guruhga bo'lish mumkin:
oddiy;
murakkab.
Ushbu tasnifga ko'ra, oddiy o'g'itlar bir komponentga ega, murakkab o'g'itlar ikki yoki undan ko'p.Asosiy ozuqaga qarab, barcha mineral o'g'itlar quyidagilarga bo'linadi:
1. Azot- o'simliklarning tuproq qismini faol rivojlantirishga yordam berish. Azotli o'g'itlarning barcha turlari suvda yaxshi eriydi va bahorda qazishdan bir oy oldin tuproqqa qo'llaniladi. Ular 4 ta shaklga ega:
nitrat (natriy va kaltsiy nitrat);
ammoniy (ammiak sulfat);
amid (karbamid);
ammoniy nitrat (ammiakli selitra).
2. Fosforli- gullarni o'simliklarning boshlanishini sezilarli darajada tezlashtirish va ularga mevalarni bog'lash. Ular kuzda yoki erta bahorda qazish jarayonida kiritiladi. Bunday o'g'itlarning parchalanish davri bir yarim oydan ikki oygacha, ular suvda yomon eriydi. Fosfat mineral o'g'itlarining eng mashhur turlari quyidagilardir:
oddiy superfosfat;
ikki tomonlama superfosfat;
fosfat jinsi.
3. Kaliy- o'simliklarning mahsuldorligini oshirishga va kasalliklarga chidamliligini oshirishga hissa qo'shish, mevalarning ta'mini yaxshilash va saqlash muddatini oshirish. Barcha kaliyli o'g'itlar suvda yaxshi eriydi. Ular kamdan-kam hollarda sof shaklda qo'llaniladi, ko'pincha ular azot, fosfor va ba'zi iz elementlari bilan birlashtiriladi. Kaliyga asoslangan eng keng tarqalgan o'g'itlar.Mineral o'g'itlar ozuqa moddalarining yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi va ba'zi hollarda ajralmas hisoblanadi. Tuproqdagi ozuqaviy moddalar darajasini kuzatib, ularni oz miqdorda qo'llash muhimdir. Bunday holda, mineral o'g'itlar bog'ning ekologiyasiga jiddiy zarar etkaza olmaydi.Kimyo sanoati mineral o'g'itlarni turli shakllarda ishlab chiqaradi, shuning uchun tarkibining murakkabligiga qarab, ular oddiy (bir tomonlama) va murakkab (murakkab) bo'linadi. Bundan tashqari, o'simliklar cheklangan miqdorda foydalanadigan mikroelementlarni o'z ichiga olgan mikroo'g'itlar mavjud, ammo ularsiz butunlay qila olmaydi.
47-variant